M-61 I e. d prof., Zahid Fərrux Məmməd
Yüklə 2,11 Mb. Pdf görüntüsü
|
285 FƏS L 49. TƏD YƏ BALANSI Ölkənin tədiyə balansı başqa ölkələrdən daxil olan pulun ümumi məbləği ilə digər ölkələrəödənilən pulların məbləği arasındakı nisbətdir. Tədiyə balansı prinsipъə illik hazırlanır. Bundan başqa tədiyə balansı o ölkədə yerləşən fiziki şəxs, firma və ya qurumların xariъi ölkələrlə apardığı iqtisadi əməliyyatların sistematik qeydiyyatıdır. Tədiyə balansında qeyd edilən əməliyyatlar ölkədə yerləşən fərd və qurumlarla xariъdə yerləşən iqtisadi vahidlər arasında aparılır. Ölkədə yerləşmiş olanlar əsa- sən o ölkənin vətəndaşıdırlar. Amma tədiyə balansı baxımından vətəndaş olmaq vaъib deyildir. Ölkədə yerləşmiş olma dedikdə o ölkədə daima oturmaq, şirkətlərin öz fəaliyyətlərini normal olaraq o ölkədən idarə etməsi anlaşılır. Yəni bunların xariъi ölkələrdə apardığıəməliyyatlar yerləşdikləri ölkələr baxımından xariъi iqtisadi əməliyyat olaraq qiymətləndirilməlidir. Beynəlxalq iqtisadi əməliyyat termini geniş anlayışdır. Maliyyə və xidmətlərlə yanaşı, istehsalat faktorlarıüzrəəməliy- yatlar da bu qrupa daxildir. Buna görə beynəlxalq maliyyə və mal və ya xidmət tiъarəti, ölkələrarası qısa və uzunmüddətli maliyyə vəsaiti və birbaşa sərmayə investisiyaları, beynəlxalq işçi miqrasiyaları və texnologiya hərəkətləri də bu anlayışın çərçivəsində qiymətləndirilir. Beynəlxalq iqtisadi əməliyyatla- rın qarşılığında bir qayda olaraq bir ödəmə vardır. Beynəlxalq tədiyələrin yerinə yetirilməsindəənənəvi olaraq Amerika dolları, sterlinq,və Avro kimi pul vahidlərindən istifadə edilir. Ancaq, son vaxtlar Amerika dollarının payı müəyyən bir ölçüdə azalаrkən, Avro və Yapon iyeni kimi sağlam valyutalar Beynəlxalq tədiyələrdə istfiadə edilməyə başlayıb. Bir çox iqtisadi əməliyyatlar nətiъəsində xariъdən ölkəyə və ya ölkədən xariъə doğru bir tədiyə axını meydana gəlir. La- kin bəzi iqtisadi əməliyyatlar tədiyə balansına qeyd edilməklə yanaşı, hər hansı bir tədiyə meydana gətirmir. Bunun bəzi nü- munələrini sıralayaq: Malın mala dəyişdirilməsi, yəni barter və klirinqəəsaslanan tiъarət, investisiya malı, texnologiya və ya 286 meneъment biliyi formasındakı xariъi sərmayə formasındakı qarşılıqsız ödəmələr və s. Bu onu göstərir ki, tədiyə balansına qeyd edilən əməliyyatlar, ölkənin valyuta giriş vəçıxışlarına təsir etməklə yanaşı, bir qismi üçün də nətiъə yaranmır. Ölkənin xariъi alяmlə etdiyi əməliyyatlar kredit vəya da debet xarakterli olur. Nominal tədiyə meydana gətirib-gətir- məməsindən asılı olmayaraq, bütün əməliyyatlar bu qaydada kredit və debet olmaqla iki yerə ayrılırlar. Kredit əməliyyatlarıölkəyə valyuta girişin, debet əməliy- yatları isə valyuta çıxışını təmin edir. Amma bir tədiyə axını meydana gətirməyən əməliyyatları da əhatə edəъək şəkildə tə- rif verə bilərik: ölkədə yerləşən şəxs və qurumlar lehinə xariъi tiъarət üzrə bir alaъаq haqı yaradan əməliyyatlar kredit əməliy- yatlarıdır. Bunun əksinə, ölkədə yerləmiş olanlar baxımından xariъə qarşı bir borъ yaradan əməliyyatlar da debet əməliyyat- larıdır. Buna görə, məsələn, ixraъat ölkəyə gələn xariъi turist- lərin xərъləmələri, qısa və uzunmüddətli maliyyə vəsaiti vəölkə- yə qoyulan birbaşa kapital qoyuluşları kredit əməliyyatlarına (alaъaqlı qrupuna) girər. Bunların əksinə, yəni idxalat, xariъi ölkələrə səyahət sırasında xərъlənən vəsaitlər, maliyyə və bir- başa sərmayəçıxışları kimi əməliyyatlar debet (borъlu) əməliy- yatlarına daxil edilir. Bu xüsusiyyətlərini gördükdən sonra qeyd edək ki, tədiyə balansındakı qeydlər əslində mühasib əməliyya- tı xarakterindədir. Praktikada tədiyə balansına qeydlər «iki tərəfli qeyd» sisteminə görə aparılır. Bu sistemdə xariъi aləmlə aparılan hesab ya kredit vəya da debet əməliyyatıolaraq yazılır. Beləliklə, mühasibat sisteminin bir zəruriliyi olaraq eyni əməliyyt bir hesab la kredit, digər hesabla debet olaraq qeyd edildiyi üçün tədiyə balansının kredit tərəfi debet tərəfininin ъəminə bərabər olar. Digər bir sözlə, mühasibat qeydləri baxımından tədiyə balansı hər zaman tarazlıq içindədir. Amma, bu ölkənin xariъi iqtisadi münasibətlərində həqiqi bir qeyri-tarazlığın olmaması mənasını vermir. qtisadi mənada tədiyə balansındakı bir açıq (kəsir), artıq və ya müvazinatı müəyyən edə bilmək üçün bəzi xüsusi məlumatlar olmalıdır. 287 Tədiyə balansinin strukturu. Beynəlxalq iqtisadi əməliy- yatların qeydiyyatı tədiyə balansına təsadüfi deyil, bir-birlərinə olan bənzərliklərinə və iqtisadi təsirlərinə görə qruplaşdırılır. Beləəsas hesab qrupları bunlardır: ъari əməliyyatlar hesabı, kapital hərəkətləri hesabı və ehtiyat aktivləri hesabı. Ъari əməliyyatlar hesabı. Ölkənin beynəlxalq iqtisadi əməliyyatlar ının çox əhəmiyyətli bir qrupu ъari əməliyyatlar hesabına qeyd edilir. Bu hesab eyni zamanda ölkənin ümumi məhsulunun bir hissəsini meydana gətirir.Ъari əməliyyatlar he- sabına girən əməliyyatların bir qismi mal tiъarətini əhatə edir. Bir çox ölkələrin xariъi iqtisadi əlaqələrində mal tiъarəti əhə- miyyətli yer tutur. xraъat krediti (alaъaqlı), idxalat isə debet (borъ) əməliyyatıdır. Mal ixraъatı ilə mal idxalatının meydana gətirdiyi fərqlə «xariъi tiъarət balansı» adı verilir. Bu termin tədiyə balansı termini ilə qarışdırılmamalıdır. Xariъi tiъarət balansı, ümumiyyətlə, iqtisadiyyatdakı uzunmüddətli struktur dəyişikliklərinin, ya da rəqabət güъünün bir göstəriъisi olaraq təhlil edilir. Ъari əməliyyatlar balansında yer alan ikinъi qrup əməliy- yatlar beynəlxalq xidmətlər sahəsindəki tiъarətdir. Bunlara «görünməyən tiъarət» də deyilir. Məsələn, xariъi turizm, bey- nəlxalq bank və sığorta xidmətlərindən əldə edilən komisyon və marжlar, xariъi investorların mənfəət və faiz gəliləri (kapital xidmətlərinin qarşılığı olaraq), lizinqin qarşılığı, xariъi məşvə- rətçilik xidmətləri və mühəndislik maaşları kimi öhdəliklər bu əməliyyatlar sırasına daxil edilir. Ъari əməliyyatların üçünъü alt qrupu qarşılıqsız yardım- lardır. Bunlar ianə və yardım xarakterində olduğu üçün, qarşısında bir öhdəlik yoxdur. Buna görə də buna tək tərəfli trasferlər deyilir. Məsələn, özəl şəxs və ya hökumətlərin xariъi ölkələrə göndərdikləri mal və pul şəklindəki yardımlar, hədiy- yələr və s. kimi əməliyyatlar bura aiddir. Azərbayъan üçün bu qrupda yer alan əhəmiyyətli bir ъəhət Rusiyada işləyən işçilə- rin vətənə göndərdikləri pullardır. Yüklə 2,11 Mb. Dostları ilə paylaş:
|