M-61 I e. d prof., Zahid Fərrux Məmməd

 
275
çəsidir.1973-ъü  ildə  sabit  məzənnəli  Bretton-Vuds  sisteminin 
ləğvindən  bəri məzənnələrdə aşırı bir dəyişkənlik nəzərəçarpır. 
Daha  əvvəllər  də  açıqlandığı  kimi  məzənnələrdə  müşahidə 
edilən  bu  ъür  oynaqlıq  isə  beynəlxalq  tiъarət  və  kapital 
hərəkətlərinəəhəmiyyətli  ölçüdə  təsir  edir.Bundan  başqa  bü-
günkü idarəetməli dalğalanma sistemli aspektində, valyuta mə-
zənnələrində  balans  dəyərlərindən  dəyişikliklər  meydana 
gəlməkdə  və  bu  tarazsızlıqlar  bir  neçə  il  davam  etməkdədir. 
Məsələn,  Türkiyədə  1990-ъı  illərin  əvvəllərində  Mərkəzi  Bank 
müdaxilələri  nətiъəsində  qısamüddətli  xariъi  fondlarıölkə-
yəçəkə  bilmək  üçün  valyuta  kurslarını  aşağı  tutmuşdur.  O 
dönəmdə, yəni  1980-1985-ъи illər arasında ABŞ-ın tətbiq etdiyi 
təklif yönümlü iqtisadi siyasət çərçivəsində tiъarət balansındakı 
böyük  artımlar  da  digər  bir  nümunədir.  Böyük  tiъarət 
kəsirlərinə baxmayaraq, dolların dəyərinin artması paradoksal 
bir  vəziyyətdir.  Bunun  səbəbi,  tətbiq  edilən  yüksək  faiz 
siyasətindən  dolayıölkəyə  girən  böyük  həъmli  qısamüddətli 
xariъi  kapitaldır.Başqa  bir  sözlə,  bu  tarixlərdə  dollar  açıq 
şəkildə aş
ırı dəyərləndirilmiş bir pul idi. Məzənnə oynaqlığı və 
məzənnə  tarazsızlığı  problemləri,  beynəlxalq  pul  sisteminin 
hansıölçüdə  elastik  olmasını  və  hansıölçüdə  iqtisadi  siyasətə 
uyğunlaşması kimi mövzuları aktuallaşdırıb. Beləliklə, aşağıda 
qyed  etdiyimiz  mövъud  praktikaların  düzəldilməsi  üçün 
məzənnələr mövzusunda «hədəf dəyişmə» sahəsi kimi layihələr 
təklif edilir. Başqa bir sözlə, əvvəllər üzən və sabit məzənnə sis-
temlərinin müsbət ъəhətlərini toplayan layihələr yerinə optimal 
məzənnə elastikliyi və iqtisadi siyasətə uyğunlaşdırılması kimi 
mövzular mübahisə obyekti olub. 
Avropa  Valyuta  Sistemi  1979-ъu  ilin  mart  ayında  birlik 
üzvləri  arasında  valyuta  bütünləşməsinin  bir  həlqəsi  şəklində 
qurulmuşdur.    Avropa  qtisadi  Birliyinin  üzvləri  valyuta 
birləşməsini  iqtisadi  bütövləşmənin  zəruri  şərtlərindən  biri 
olaraq görürdülər. Çünki valyuta kurslarının tez-tez dəyişməsi 
milli  firmaların  digər  ölkələrə  qoyduqları  investisiyaya  mənfi 
təsir  göstərirdi.  Bu  da  bütöv  bir  geniş  bazardan  tam  şəkildə 

---

 
276 
yararlanmağa  mane  olurdu.  Bu  baxımdan  region  daxilində 
kurs  dəyişikliklərindən  uzaq  olmaq  məqsədi  ilə  sabit  bir  pul 
birliyi sistemini yaratmaq məqsədəuyğun idi. 
Avropa  Valyuta  Sistemi  –  Almaniya,  Belçika,  Danimar-
ka, Fransa,  rlandiya,  taliya, Lüksemburq və Hollandiya ara-
sında  qurulmuşdur.  ngiltərəölkə  daxilində  iqtisadi  problem-
lərdən dolayı bu sistemə anaq 1990-ъı ilin oktyabr ayında gir-
mişdir. Lakin 1992-ъи ildə iqtisadi böhran səbəbinə görə taliya 
ilə birlikdə bu sistemdən çıxmışdır. Birliyə sonradan daxil olan 
ölkələr  spaniya,  Portuqaliya,  Avstriya  və  ən  sonda  isə  Yuna-
nıstan  bu prosesə qoşuldu. 
Avropa  Valyuta  Sisteminin  qəbul  etdiyi  valyuta  kursu 
mexanizminin  bəzi  xüsusiyyətləri  var.  Valyuta  kurslarıəsasən 
Bretton-Vuds sisteminə oxşar şəkildə, «sabit, lakin tənzimlənə 
bilən» kurs sisteminəəsaslanır. Sistemə girəъək ölkələrin iqtisa-
di və maliyyə siyasətləri yüksək səviyyədə bir-birinə uyğunlaş-
malı  vəəməkdaşlıq  olmalıdır.Avropa  Valyuta  Sisteminin  tə-
məlini  qoyan  12  üzv  ölkənin  dövlət  və  ya  hökumət  nazirləri 
1991-ъi ilin sonlarında Hollandiyanın Maastrixt şəhərində top-
lanaraq  siyasi  və  iqtisadi  birlik  haqqında  əhəmiyyətli  qərar 
verdilər. Sözü gedən Saziş 7 fevral 1992-ci ildə imzalandı vəüzv 
ölkələrinin hamısının təsdiq etməsi ilə qüvvəyə mindi. 
Щал-щазырда Avropa Valyuta Sistemi Avropa pul vahidi – 
«Avro»-ya  əsaslanır.  Avropa  Birliyi  ölkələrinin  1995-ъи  ilin 
sonlarında Madriddə təşkil etdikləri Zirvə toplantısında EКУ-
nун adı Avro olaraq dəyişdirildi.  
1994-ъü ildə Avropa komissiyası Avropa Birliyi ölkələrinin 
iqtisadi  göstəriъlərinin  təhlili  nətiъəsində  Avro  sisteminə  qa-
tılaъaq 11 ölkənin adını açıqladı (müəyyən səbəblərdən  Avro sis-
teminə  –  ngiltərə.  sveç,  Danimarka    kimi  ölkələr  qatılmadı). 
Avro  pul  vahidinə  Avropa  Birliyinin  iqtisadi  ъəhətdən  güъ-
lüüçölkəsi  –  Böyük  Britaniya,  Danimarka,  sveç  qoşulmadılar. 
Pul  vahidləri  və  iqtisadiyyatları  sabit  olan  dövlətlər  –  Belçika, 
Hollandiya,  Lüksemburq,  rlandiya  Avronun  yaranmasını  ilk 
gündən  dəstəklədilər.  Anъaq  Avronu  pul  vahidlərinin  dəyə-

---

 
277
rlərini  çox  də  güъlü  olmayan  və  inflyasiya  nisbəti  güclu  döv-
lətlərə  nisbətən    yüksək  rəqəmlərəçatan  ölkələr,  yəni  spaniya, 
Portuqaliya,  taliya və  Yunanıstan kimi ölkələrдя dəstəklədilər. 
1 yanvar 1999-ъu ildə Avropanın Maliyyə Mərkəzi qəbul 
edilən  Frankurtдаyeni  pul  vahidi  –  Avronun  təqdimatı  oldu 
vəonun dəyəri amerikan dollarına qarşı 1.17 olduğu halda 1 il 
sonra 0.97 dollar oldu, yəni Avro dəyərini Amerikan dollarına 
qarşı 20 faiz itirdi. 
 Hal- hazırda  isə 1 Avro  =  1,48 $ təşkil edir. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

 
278 
ФЯСИЛ 47. BEYNƏLXALQ L KV DL K 
 
Rəsmi xariъi ehtiyatlar Mərkəzi Bankın valyuta bircasına 
müdaxiləüçün  mövjud  olan  bütün  beynəlxalq  ödəmələr  va-
sitələrinin  ъəmidir.  Məlumdur  ki,  Mərkəzi  Banklar  valyuta 
məzənnələrini  sabit  tutmaq  məqsədi  ilə  bazara  müdaxilə  edir. 
Bu  da  sabit  və  ya  idarə  etməli  dalğalanma  sisteminin  bir 
xsüsusiyyətidir.  Halbuki,  tam  sərbəst  üzən  kurs  sistemində 
məzənnələr tamamilə bazar iqtisadiyyatının işləm mexanizmi-
nə görə formalaşdığıüçün Mərkəzi Bankların bazara müdaxilə 
etməsi zəruri deyil. 
Əslində  sabit  kurs  sistemlərində  m
üvəqqəti  kəsirlər 
olduğu təqdirdə Mərkəzi Banklara ehtiyaъ olur. Çünki müvəq-
qəti kəsiri yaradan səbəblərin bir müdдət sonra aradan qalxa-
ъağına  görə,  bu  kəsir  öz-özünə  ortadan  götürələъək.  Bunun 
üçün  tarazlaşdırıъı  tədbirlər  olaraq  faktor  bölgüsünü  dəyişdir-
mək lazım deyil. Halbuki, köklü iqtisadi və ya maliyyə səbəblə-
rindən  baş  verən  uzun  müddətli  kəsirləri  xariъi  ehtiyatlardan 
istifadə edərək tarazlaşdırmaq mümkün deyil. 
Ölkələrin malik olduqları rəsmi xariъi ehtiyatların ъəminə 
beynəlxalq likvidлик  adı verilir. Beynəlxalq likvidin çatışmazlıq 
problemi  xüsusilə  sabit  kurslu  Bretton-Vuds  zamanında  bəri 
iqtisadi  ədəbiyyatda  mübahisəli  bir  mövzudur.  Nəzəri 
baxımdan  beynəlxalq  likvidлiйиn  dünya  iqtisadiyyatının  tələb-
lərindən asılıдыр. 
Amma həqiqətdə hansı puldan nə qədər ehtiyat tutulaъa-
ğ
ı mərkəzi bankın пул сийсятиндян və ehtiyatların idarə edilməsi 
siyasətindən  asılıdır.  Ehtiyat  olaraq  tutulan  valyutaların 
dəyərində düşmə ehtimalı, rəsmi ehtiyatların dəyərini azaltdığı 
kimi,  bir  yüksəlmədə  spekulyativ  qazanъlar  meydana  gətirər. 
Başqa  sözlə  ehtiyatları  bu  və  ya  digər  beynəlxalq  ödənişlərin 
vasitəsi üzərindən tutmanın riskiли və eyni zamanda йцксяк gə-
liri vardır. Adıçəkilən gəlirlər faiz və valyuta dəyərində gözlə-
nilən  artımlardan  meydana  gələ  bilər.  Bu  baxımdan  mərkəzi 
bankın  rəhbər  işçiləri  də  ehtiyatların  idarə  edilməsi  problemi 

---