M-61 I e. d prof., Zahid Fərrux Məmməd

 
67
Bütün fərqlərə baxmayaraq, kommersiya və bank kreditinin 
ümumi cəhətləri də mövcuddur. Kommersiya krediti tarixən bank 
kreditindən  əvvəl  yaranmış  və  məntiqi  olaraq  kredit  sisteminin 
əsas
ı kimi çıxış edir. Bu onunla izah olunur ki, məhz kommersiya 
krediti  bilavasitə  ticarət  və  sənaye  kapitallarının  dövranынa, 
əmtəələrin istehsaldan son istehlaka qədər hərəkətinə xidmət edir. 
Lakin  bank  kreditinin  üstünlükləri,  çevikliyi  onun  XX  əsrdə 
kommersiya  krediti  ilə  müqayisədə  daha  sürətlə  inkişaf  etməsini 
müəyyən etdi.  qtisadiyyatda inhisarlaşma prosesləri gücləndikcə 
bank kreditinin üstünlükləri özlərini daha qabarıq göstərir, lakin 
onlardan  daha  real  kapitalın  genişlənməsindən  ötrü  istifadə 
edilməsi  bank  kreditinin  özündə  də  mühüm  dəyişikliklərə  səbəb 
olur.  Kreditin  inhisarlaşması  güclənir,  bank  kapitalının  təmər-
küzləşməsi  və  mərkəzləşməsi  sürətlənir  və  bank  inhisarlarının 
yaranmasına  gətirib  çıxarır.  Bank  kapitalının  sənaye  və  ticarət 
kapitalları iləçulğalaşması prosesi genişlənir və dərinləşir. 
Bank  kreditinin  üstünlüyünə  baxmayaraq  kommersiya 
krediti rədd edilmir. Əksinə, kommersiya krediti bank kreditinin 
tarixi vəməntiqi sələfi olmaqla bank kreditinin sonrakıçox güclü 
inkişafından  bəhrələnir.  Bank  aksepti  kommersiya  veksellərinin 
təminatını  möhkəmləndirməklə  kommersiya  kreditinin  iri 
şirkətlər,  x
üsusilə  də  korporasiyalar  üçün  əhəmiyyətini  artırır. 
Resursların  əmtəə  və  pul  formasında  korporasiyalar  daxilində 
borc əsaslarında baş verən axının həcmləri labüd olaraq böyüyür 
vəəhəmiyyətli dərəcədə banklar vasitəsilə mümkün olur. Bu kom-
mersiya və bank kreditinin çulğalaşmasının labüdlüyünü göstərir. 
Кредитин нювц.Кредитин нювц ися кредитин ясас формаларынын 
детал  характеристикасы  контекстиндя,  йяни  онун  ялавя 
яламятлярини  ачыглайыр.Kreditləri  verən  və  alan  şəxslərə, 
sektorlara,  kreditin  istifadəsinə  görə  məqsədли,  təminatлы  və 
müddətinə görə qruplaşdırmaq mümkündür. 
1) krediti  verən şəxslər  yönündən bank kreditləri ilə qeyri-
bank  kreditləri,  alan  şəxslər  baxımından  isəözəl  sektora  açılan 
kreditlər, dövlət sektoruna açılan kreditlər; 

---

 
68 
2)  qtisadi sektorlara görə kreditlər - kommersiya kreditləri, 
kənd  təsərrüfatı  kreditləri,  sənayeyə  açılan  kreditlər,  inşaat 
sektoruna açılan kreditlər şəklində ayıra bilərik.  Kreditin iqtisadi 
sektorlar arasında paylanmasının iqtisadi inkişaf və sosial ədalət 
baxımından böyük önəmi vardır. 
3)  Kreditdən  istifadə  məqsədlərinə  görə  -  istehlaka  açılan 
kreditlər  вя  istehsala  açılan  kreditlərlərə  bölünür.  stehlak 
xərclərini qarşılamaq məqsədi ilə alınan kredit, kredit alınan cari 
gəlirindən  ayıracağı  pul  ilə  geri  ödənir.  Bu  ödəmənin  həyata 
keçirilməsi kredit alanın gələcəkdəki gəlir və xərc щалына bağlıdır. 
stehsalı  maliyyələşdirmək  üçün  alanın  kredit  istehsal  edilən 
malların  satışından  əldə  edilən  satış  gəliri  ilə  və  ya  kreditdən 
istifadə edilən əməliyyatdan əldə edilən qazanc ilə qarşılanır. 
4) Təminata görə kreditləri təminatlı və təminatsız kreditlər 
almaq  üzrə  ikiyə  ayırdıqdan  sonra,  təminatlı  kreditlər  zəmanət 
qarşılığı, əmtəə və sənət qarşılığı, ipotek qarşılığı açılan kreditlərə 
bölünür. Kredit alanın imzasına güvяnilərək açılan kreditlərə açıq 
kredit deyilir. 
5) Müddətlərinə görə kreditləri qısa müddətli, orta müddətli 
və uzun müddətli kreditlərə bölmək olar. 
6) Ödənicliyə görə: baha faizli, ucuz faizli , faizsiz. 
Истифадя формасына эюря: истещсал кредити,  истещлак кредити və 
инвестисийа кредити. 
1)  Инвестисийа  кредити  –  истещсал  фяалиййятляринин 
эенишлянмяси,  йяни  истещсал  ващидляринин  ачылмасы  мягсяди  иля 
истифадя едилир вя адятян, инвестисийа кредитляринин мцддяти узун 
мцддятлидир.  стещсал  кредити  алан  мцяссися  бунун  истещсал 
просесси  фяалиййятиндя  истифадя  едир  вя  кредит  мцгавилясиндя 
тясбит  едилян  мцддятдя  кредитин  ясас  капиталыны  вя  фаизини 
гайтарыр.  
2)  истещлак  кредити  –  истещлакчыларын  ещтийатлары  олан 
малларын  тямин  едилмясиндя  истифадя  едилир,  йяни  истещлакчылара 
сатыналма эцъц газандырыр. Истещлак кредити, коммерсийа мяг-
сяди иля дейил, фярдляря истещлак ещтийаъларынын гаршыланмасы цчцн 
айрылан  кредитлярдир.  Истещлак  кредитляри  автомобил,  телевизор, 

---

 
69
сойудуъу,  палтар  йуйан  машын  вя  с.  бу  кими  дашынан  истещлак 
малларынын сатын алымыны финанся етмяк цчцн истифадя едилир. 
Kreditin  bu  növüəhali  tərяфинdən  yeni  dəyərin  yaradıl-
masına  deyil,  borcalanın  istehlak  tələblərinin  ödənilməsinə 
yönəldilir. Bu kredit vasitəsilə vətəndaşların bahalı, uzunmüddətli 
istehlak  mallarına  yaranan  tələbatı  onların  dəyərinin  tam 
ödənilməsinə  qədər  təmin  edilir.  Əhalinin  alıcılıq  qabiliyyətini 
onun pul gəlirləri müəyyən edir, lakin alıcılıq qabiliyyəti çox vaxt 
alıcı tələblərindən aşağı olur. Bu və ya digər malları almaq istəyi 
maddi imkanlarıüstələyir. Başqa sözlə,  əhalinin  cari pul gəlirləri 
ilə  uzunmüddətli  istehlak  mallarının  (mebel,  avtomobil  və  s.) 
yüksək  qiymətləri  arasında  uyğunsuzluq  mövcud  olur.  Eyni 
zamanda  əhalinin  bəzi  tələblərində  pul  vəsaitlərinin  müvəqqəti 
sərbəstləşməsi  baş  verir.  Belə  vəziyyətdə  istehlak  kreditinin 
meydana gəlməsi təbii görünür, çünki onun köməyi ilə istehlakçı 
nöqteyi-nəzərindən  iki  cür  ziddiyyət  aradan  qaldırılır.  Birinci, 
uzunmüddətli istehlak mallarına olan yüksək qiymətlərləəhalinin 
cari  gəlirləri  arasındakı  ziddiyyətdir.  kincisi,  əhalinin  bir 
qrupunda sərbəst pul yığımlarının yaranması və digər qrupunda 
isə onların istifadəsi zərurətinin yaranması arasındakı ziddiyyət. 
Deməli,  istehlak  krediti  əhalinin  istehlak  səviyyəsinin 
yüksəldilməsinə  xidmət  edir.  Digər  tərəfdən  isə  istehlak  krediti 
istehsalçının  (satıcının)  da  mənafelərinə  uyğundur,  çünki 
əmtəələrin sat
ışının fasiləsizliyinə xidmət edir.  stehlak kreditinin 
bank  və  firma  formaları  ola  bilər.  Birinci  halda,  istehlak 
kreditini  pul  formasında  bank  verir.  Qeyd  etmək  lazımdır  ki, 
bank  kreditləri  arasında  istehlak  krediti  ən  bahalı  kredit  hesab 
edilir.  kinci  halda  isə  ticarət  firmasının  özü  müəyyən  bahalı 
uzunmüddətli malı müştəriyə kreditə satır. Hər iki halda müştəri 
banka  və  yaxud  ticarət  firmasına  kreditin  məbləğinin  müəyyən 
faizi həcmində ilkin ödəniş edir. Kredit məbləğinin qalan hissəsini 
isə kredit müddəti ərzində vaxtaşırıödəmələrlə kreditora qaytarır. 
Hər hansı bir səbəbə görə borcalan ödəmələri dayandırdıqda kre-
ditor  krediti  (pul  məbləğini  və  yaxud  malı)  geri  alır.  stehlak 
krediti  üzrə  borcun  ödənilməsi  mənbəyi  borcalanın  qarşıdan 

---