M a d a n iy a t V a din

ishonlshi bo'
lib, ovchilik va termachilik rivojlangan davrda paydo 
bo‘lgan. 
Bu e'tlqodda 
totem-hayvon yoki o‘simlik nihoyatda hurmat qilingan. 
Totemizmning ilk bosqichida 
hayvon muqaddas sanalib, uni o‘ldirish yoki 
go‘shtini 
iste’mol qlllsh ta’qiqlangan. Faqat 
urug'ning urf-odat marosimlaridagina 
bu 
hayvon go‘shtl Istc’mol qilingan.
Animizm -«rux», «|оп» ma'nosini bildirib, bu dunyoda ruhlar, jonlar 
shaklidagi 
g'ayritabiiy kuchlamlg borligiga ishonish. Tabiatdagi narsalar, 
odam va 
boshqaiaming ruhlarl- ihular Jumlasldandir. Urug'chilik 
jamoasining rivojlanishi 
bilan 
urug* boshllqltr, htrbiy yo’lboshchilar ruhiga-ajdodlarga 
sig‘inish paydo 
bo‘lgan. 
Matriarxat davrida ruhlar ayollar 
nomi bilan atalgan. Xo'jalik shakllari 
paydo 
bo'igach tabiatdagi narsalar (quyosh, 
suv, yer) ning ruhiga topinish 
kuchayadi. 
Sehrgarllk-odamnlng 
g'ayritabiiy 
kuchlarga 
ta’sir 
ko‘rsatish 
qobiliyatiga asoslangan amailardir. Bu 
ibtidoiy san’atda ham o ‘z ifodasini topgan. 
Qoyatosh tasvirlaridagi 
yaralangan hayvon ifodasida ovchilar bo‘lg‘usi ovning 
baroridan 
kellshinl ko'zlab, 
hayvonlami sehrlanganligini kuzatish mumkin.
Gominidning uch million yillik evolyutsiyasi nihoyasidagi kuchli evrilish 
natijasida anglash, nutq, din, san’at vujudga keladi. Arxaik madaniyatning 
xususiyati haqida uni haqli ravishda «homo sapiens» yaratganligiga etnografik va 
arxeologik m a’lumotlarga asoslanib tasavvur qilish imkoniyatlariga egamiz. 
Birinchi navbatda biz, ibtidoiy odamning o ‘ziga xos fikrlash xususiyati haqida 
hukm chiqarishimiz mumkin. Ibtidoiy odamning fikrlashi aniqlik, ta’sirchanlik, 
butunlikda farqlanadi. Ibtidoiy odam asta-sekin turli tashqi hodisalami seza 
boshlaydi. U issiq va sovuqni, to‘q va ochlikni, yaxshi va yomonlikni his qiladi, 
yorug‘lik va qorong‘ulikni ajratadi. Hodisalam ing ro‘y berishini kuzata boshlaydi.
O. Freydenbergning fikricha, unda kuzatish ta’suroti ustun bo‘lgan. Ibtidoiy 
odamning ta ’sirchan, aniq tasavvuri haR hodisalami umumlashtirish qobiliyatidan 
yiroq edi. U tevarak-atrofdagi voqea hodisalaming mohiyatini tahlil qilmasdan 
faqat yuzaki qayd qiladi, narsa va jarayonlarga, ulaming xususiyatiga bir xil 
yondoshgan. Ibtidoiy tafakkur uchun sababiy bog‘lanishlar o ‘ta shartli bo‘lib, 
qandaydir hodisaning sababi tez-tez qaytarilib turilishi natijasida vaqt o ‘tishi bilan

---

idrok qilingan. A.N. Ramonovning ta ’kidlashicha, «yozuvsiz madaniyatning o ‘ziga 
xos xususiyati-nutqning nokategorial shaklidir». Bu mustaqil faoliyatning ijodiy 
m anba’larini cheklovchi jarayon hisoblanadi. Insonga kerakli barcha yangilik va 
bilim faqat faoliyat jarayonida namoyish qilish usulida berilgan,. Shuning uchun 
ibtidoiy madaniyatda marosimga o'xshash shakllar ustunlik qiladi. A. R^monov 
aytganidek. marosim- aniq va maqsadli faoliyat bo'lib. uni amalga oshisjii ijtimoiy 
guruhlar nuqtai na/.arida ishlab chiqarish faoliyati kabi hayotini saqlash uchun ham 
o 'ta muhim hisoblanadi. Marosim pragm atikona va faqat m a’lumot beruvchi emas, 
balki 
u l ar ga
bcrilayotgan m a’lumot to li q holda bo‘lib so‘z orqali izohlanmaydi. 
Unda ishlab chiqarish faoliyati ham, bilim ham, sehr-jodu ham, san’at ham ardash 
holda bir butunlikda namoyon bo ‘ladi. So‘nggi paleolit davrida animistik 
e ’tiqodlar va sehr-jodu m a’naviy m adaniyatning negizi sifatida qat’iy rasmiylashdi. 
Qadim gi e’tiqodlaming shakllanishi m anbaida tabiatning tashqi ko‘rinishi va 
odam lar jam oasi haqida tasavvurlarning uyg‘unlashib ketishi ibtidoiy odam uchun 
xos bo‘lgan inson va tabiatning sub’ekti va ob’ekti birligi ta’sirida, ehtimol jam oa 
nirrm bilan shug‘u!lansa o ‘shanga bog' 1 iq bo’lgan hayvonlar, o ‘simliklar, toshlar, 
y a'n i uning faoliyati doirasida nima mavjud bo ‘lsa barchasi uchraydi. Dunyoda 
yashayotgan aholining ko‘plab ruh va jo n lar bilan munosabatda boTish vositasi 
sifatida sehrgarlikni keltirib chiqardi. Sehrgarlikning eng qadimgi turlaridan biri 
ovchilik sehrgariigi bo'lib, o ‘lja yaqinlashishi bilan uni tutish masflqini o‘rganadi. 
В irocf barcha harakatlar faqat mashq bilan tugamaydi. Uni amalga oshirish jarayoni 
asosiy m asala hisoblanadi. Dastlabki sehrgarlik harakatlari mazmunida totem izm - 
hayvonlar ajdodiga topinishni keltirib chiqardi. Ibtidoiy jam oa turmushi, ovi, 
urushi, hayvonlami tutib eyishi, tug‘ilish va o ‘limini - umuman inson hayotini 
totemistik, ya’ni, totemlar kurashi va to ‘qnashishi orqali tasavvur qiladi. Bu 
tasavvurlar oqibatda kosmogonik manzaraga asos soladi, qayerda har bir totem- 
koinot borki, yo ‘qpladi va tiriladi, qari koinot o ‘m iga yoshlari keladi. Ulaming 
o ‘rin 
al mu s h i s h i v a
vosharishi yoki tirilishning borligi oMimdadir. Sehrgarlikka 
o ’xshash hayo.t irafaqat paydo b oiavotgan tushunchalarni o'zid a jam ladi, balki 
madaniyatning eng qadimgi shakli b o'lib qoldi. Undan hozirgi vaqigacha olamni 
o 'zid a aks etgan din, san’at, fan sohalari paydo bo'ldi. Barchasi suyakka chizish va 
naqsh solish, kichik haykaltoroshlik, belgi - muhr bosish, bo‘yoqli hoshiyalar 
chizish, g 'o r devoriariga betartib chiziq shakllar solishdan boshlandi va natijada 
m ashhur Altamir, Lasko, M ontospan v a boshqa g‘orlardagi tasvir galereyasi 
vujudga keladi. G ’or tasvirlari tabiiy, aniqrog‘i hayotiy aks ettirilgan. 
G’or
tasvirlarining dastlabki bosqichida jonvorlar tasviri alohida o ‘rin tutadi: otlar, 
yovvoyi qoramol, mamontlar o ‘ta yorqin tasvirlangan. Paleolit kishisining 
tasvir
faoliyatida nafosat uyg‘uniigi yoki rasm yozuvlar (piktografiya) emas, balki 
tasvim i «fotografik» tarzda ifodalash ustun b o ig a n . Bu tasvirlar marosim 
tafsilotlaridir. Mashhur san’atshunos A. A m xeym ning ta’kidlashicha, paleolit 
davrida san’at hayotiy zarur vazifani bajargan. U kishiga mislsiz kuch baxsh etib, 
tirik mayjudod va narsalardagi m a’nisizlikka “sehr baxsh” etish imkonini yaratgan. 
Ibtidoiy odam chizilgan tasvirga jontvorlam ing joni o ‘tadi, shu tufayli ularga ta’sir 
qilish mumkin deb o‘ylagan. Arxaik san’at insonni hayvonlar ruhiyati bilan 
qiziqishida alohida vosita bo‘lib, unda haqqoniyat v a marosim uyg‘unlashib ketadi.

---

O ’zbekiston hududida so'nggi pulcolit davriga oid qoyaga solingan tasvir 
namunalari uchramusudu, ushhu davrga tegishli 30 dan ortiq man/ilgohlar 
o ‘rganilgan, jumladan Samarqand manzilgohi, Ohangarondagi tosh qurollar, 
tayyorlangan «ustuxona». Ko'kbuloq va Oqtosh manzilgohlari.
O ’zbekiston hududidagi ibtidoiy tasviriy san’at namunalarini eng qadimgisi 
mezolit-neolit davrlariga oid bo'lib, ular jahon tasviriy san’at tarixining ajralmas 
qismidir. Shuningdck, bu tasviriy san’at tarixi bir qator alohida ko ‘rinish, o ‘ziga 
xoslik va farqlik jihatlarga ega bo'lib quyidagi bosqichlardan iborat:
1. G ’orlar, qadimgi toshlar va turli qoyalarda saqlanib qolgan ibtidoiy tasvirlar 
yaratilgan davr.
2. Loy, ganch, tosh va yog‘ochdan ishlangan qadimgi haykallar namunalari va 
turli hunarmandchilik buyumlaridagi tasvirlar yaratilgan davrlar.
Mamlakatimiz tog’lik tumanlarida keng tarqalgan qoyatosh tasvirlari ishlanish 
usuliga ko‘ra ikki xil: bir xillari bo‘yoq (ohra) bilan, ikkinchi xillari esa o'yib- 
ishqalash-chizish usuli bilan ishlangan rasmlar (petrogliflar).
O ’zbekistondagi qoyatosh tasvirlarining eng nodir namunalari Zarautsoy, 
Sarmishsoy, Beronsoy, Ko‘ksaroy, Takatosh, Teraklisoy kabi yuzdan ziyodi 
topilgan. Bu qoyatosh tasvirlarda O ’zbekistonning qadimgi va hozirgi hayvonot 
olami turlarini kuzatish mumkin. Bular ibtidoiy sher va yo‘lbarslar, qoplon, tulki 
va bo'rilar, bug‘u va jayronlardir.O’zbekistondagi qoyatosh rasmlari mazmunan 
boy va manzarasi jihatidan xilma-xil. Unda odamlar, ov, yirtqich hayvonlar 
to ‘qnashuvi manzaralari tasvirlangan. Bu tasvirlar orqali o 'sh a davr odamlarining 
ov, mehnat qurollarini bilib olish mumkin. Shuningdek, qoyatosh rasmlar qadiragi 
ajdodlarimizning g'oyaviy qarashlari va diniy e’tiqodlarini o‘rganishda muhim 
ahamiyatga ega. Negaki, ibtidoiy odamlar bir-birlariga fikrlarini, munosabatlarini 
istaklarini chiziqlar, oddiy shakllar, sodda tasvirlar orqali yetkazishga intilganlar. 
Masalan, ular ov qurollarini tasvirlash orqali ovga bormoqchi ekanliklarini 
ifodalasalar, yow oyi buqa va boshqa turli hayvonlar tasvirlari orqali, o ‘sha 
hayvonlami ovlamoqchi ekanliklarini bildirganlar. K o‘hitang tog'ining yuqorisida 
joylashgan g‘om i «Oltin olov qoyasi» yoki «Oltin olov darasi» deb atashgan. 
Chunki zar-oltin, o ‘t-olov ma’nosida bu yodgorlik «Zarautsoy» deb atalgan. 
Zarautsoy ov manzarasidagi turli rasmlarni kuzatish qadimgi odamlami hayotini, 
turmush tarzini jonli tasavvur qilish bilan birga ibtidoiy badiiy madaniyatning 
o ‘ziga xos jihatlarini anglashga yordam beradi. Ibtidoiy odamlaming tirikchilik 
manbai bo‘lgan ov manzarasini kuzatish orqali ovchilik ilmining ayrim qirralarini 
o ‘rganamiz.
Tasviriy san’atning ibtidoiy davrga mansub namunalaridan biri Jizzax 
viloyatidagi Taqatosh nomli toshdagi tasvir yozuvlardir. Bu tasvirlarda fikr, sezgi, 
amaliy ehtiyoj kabi tuyg'ular aks ettirilgan. Qadimiy tasvirlardan yana biri 
Zarafshon etaklaridagi «Sarmishsoy» tasvirlarida esa ibtidoiy rassomlar ijodi o ‘z 
aksini topgan. Bu ibtidoiy tasviriy san’at asarlari Sarmishsoy darasining ikki 
yuzida qad ko‘targan qoyatoshlaming silliq yuzasiga solingan. Sarmishsoy 
qoyalarida yow oyi buqalar, shoxdor bug‘i va qulonlar, elib borayotgan tog‘ takasi,

---

ohu, to ‘ng‘iz, b o ‘ri, qoplon, itlar ham da bir-biri bilan olishayotgan yow oyi va 
honaki hayvonlar, shuningdek, ovchilar va ov manzaralari ham tasvirlangan. 
Qadimgi rassom lar faoliyatida ham kuzatuvchanlik, shakl va chiziqlar orqali 
bo‘layotgan voqealam ing xarakterini, mazmunini yoritib bera olish qobiliyatlari 
ko‘zga tashlanadi. Qoyatosh, daralar va g‘orlardagi rasmlar mazmunan boy 
bo‘lishi bilan birga xilma-xildir. Ularda turli manzaralar o ‘z aksini topgan- 
Umuman 
bu tasvirlar orqali 
odam lam ing 
mushtarak tuyg‘ulari 
yuzaga 
chiqqanligini ko‘ramiz. Bu rasmlarda har bir belgi, qoralama yoki shakl o‘ziga xos 
fikrni, hatto sehru jodulam i ifodalab berishi bilan qiziqarlidir. Shulardan 
ko'rinadiki. ajdodlarimiz hayotida, turmush tarzida tasviriy faoliyat alohida o'rin 
tutgan.M a’lumki, inson o ‘z mehnati tufayli hayvonot dunyosidan ajralib chiqqach, 
yashash uchun kurash jarayonida qanchalik ongli mehnat qilsa, u shuncha 
muvaffaqiyatlarga erishgan. Kurash va mehnatda erishilgan muvaffaqiyatlar urf- 
odat, udum, marosim, an’ana va bayram- xursandchilikni vujudga keltirgan. 
M adanivatshunoslar fikricha bayram va marosimlar eng qadimgi davrdayoq 
m avjud 
bo'lgan 
va 
ibtidoiy 
odam lar 
hayotida 
muhim 
rol 
o ‘ynagan. 
D.M. Genkinning fikricha, «marosim va bayram lam ing chuqur ildizi insoniyatning 
«go‘daklik» davriga borib taqaladi». М. M. Baxtining ta’kidlashicha, «Bayram 
insoniyat madaniyatining boshlang‘ich shaklidir». Bu jarayon ibtidoiy odam lar 
ovchilik bilan kun kechirgan davrlarda yaqqol sodir bo‘la boshlagan. Yuqorida 
tilga olgan tasvirlarda asosan hayvonlar, ov qilish, ovchilar raqsi (ba’zan hayvonlar 
niqobida) kabi tasvirlar qadimiy odam lam ing o ‘z mehnati (ovi) natijasini tantana 
qiiganliklaridan" dalolat beradi. Ibtidoiy ovchilar hayotida ovchilik marosim -
udumlari muhim o ‘rin tutgan. Ovchijik marosimlari ovdan oldin ham ovdan keyin 
ham o ‘ikazilgan. Shuningdek, ovcTiilik marosimlari-ovga tayyorgarlik, yoshlami 
ovga o ‘rgatish va ovdan Jjcyingi tantanalarni ifodalab, tasvirlarda aks etgan. Buni 
biz Zarautsoy va Saymalitosh rasmlarida nafaqat totemlarga sig‘inish, balki ov 
marosim-bayramlari ham aks etganligini koVamiz. Ilk bor mahsus uyushtirila 
’ boshlangan marosim- bayramlar totemlarga bag'ishlangan. Ya.P. Belousovning 
fikricha, «Eng qadimiy va ommaviy marosimlar qatoriga zoofalik marosimlami 
kiritish mumkin». Bu marosimlarda turli joylarda totem hisoblangan turli 
hayvonlar-ayiq, yo w o y i echki, sigir, bug'u. ot, bo‘ri kabilarga topinganlar. o‘rta 
O siyoda ilon, buqa, qo‘y, ot, tuya, sher totemlari keng tarqalgan. Buni biz qazilma 
yodgorliklardan topilgan amaliy san’at buyrm lari m isolida kuzatishimiz mumkin. 
M ehnat taqsimotining vujudga kelishi munosabati bilan qadimgi odamlaming ishlab 
chiqaruvchi ho‘jalikka (neolitda) o ‘tish natijasida yangi sohalarga oid marosim ve 
bayramlar vujudga kela boshladi. Bu «M ehnat marosimlari» bo‘lib, u ham o ‘z 
o ‘m ida madaniyat va san’at (teatr, raqs, pantamimo san’atining primitiv 
ko‘rinish!ari) ning rivojlanishiga zamin yaratdi. G. Chayldning ta’kidlashicha, 
bundan 10 ming yilcha oldin neolit yoki agrar inqilob sodir bo‘ladi. U eng aw alo , 
Old Osiyo va Yaqin Sharqda sodir bo‘lib, bu dehqonchilik va chorvachilikning 
vujudga kelishi bilan bogMiq. o‘troq turmush tarzi ishlab chiqarish sohalarining 
rivojlanishi uchun sharoit yaratdi. To‘qimachilik. kulolchilik, uy-joy qurilish paydo 
bo'ldi. Tabiiy tanlanish o ‘simlik navlari va hayvonlar zotining o ‘zgarishiga asta -
sekin, an’anaviy takrorlanuvchi muvofiqlikni paydo qildi. Agrar soha astronomik
8

---

kuzatishlami tartibga solishni talab qildi. Bu davrda insoniyat tal'akkurinlng 
rivojlanishi 
mifologiyani 
shakllantirdi. 
M if va 
mifologiya 
eng 
uvvulo 
antropomorfizm-tabiatdagi narsalarga ham odamga xos deb qarashni va xudolurni 
odam qiyofasida tasavvur qilishni ifodalaydi. M if va mifologiyani qadimgi 
e’tiqodlardan farqi, olamdagi barcha mavjud munosabat va qadriyatlami izohlashni 
o ‘ziga oladi. Bu o ‘sha davrlami bilishning o ‘ziga xos nazariy asosi va mahsus 
shaklidir. Negaki bilim-yorqin rang-baranglik, ifodalilik, jo ‘shqinlikdir. Mifologiya 
dastlabki bosqichda kishilar uchun bilim o ‘rganish va mustahkamlashning yagona 
manbai va usuli emasligi dargumon. Biroq, L.S. Vasilevning ta ’kidlashicha, bilimni 
mustahkamlash bu-mifni o ‘rganish yo‘li bilan emas, balki uning udumlari, 
marosimlarining amalda takrorlanib tarqalishida sodir b o ia d i. M if va marosim 
arxaik madaniyatning go‘yoki ikki tomoni, ya’ni - so‘zdagi va harakatdagi, 
nazariy va amaliy. Mifologik bilim ilmiy haqiqatga m a’lum miqdorda dahldordir. 
Mifologik bilimning ikkita asosiy ijtimoiy vazifasi bor:
1.Ushbu umumiylikning asosiy vazifalarini, ulaming odatiy mavjudligini 
kishilar ongiga kirgizish va mustahkamlash, xususan, shakllangan qoidalami 
tasdiqlash, qonuniylashtirish va hatto jamoani tiklash va barqarorlikni ta ’minlash 
uchun ulami an’anaga aylantirish;
2. Jamoani qo‘rquvidan xalos qilish maqsadida va ruhiy halovatni kafolatlashda 
atrof-muhit bilan, butun tashqi olam bilan mustahkam aloqa o ‘matish va 
ta ’minlash.
M if olamni mavhum g ‘oyalardan buzilgan tarzini o ‘zida namoyon qilib, noaniq 
va quruq muhokamalaming shakllanishiga imkon beradi ya’ni, dastlabki davrda 
insonni uni chulg‘ab turgan aniq kundalik ishlardan fikrini chalg‘itib, hayoliy 
poetik olamga olib kiradi. M if olamni jam oa bo‘lib an’anaviy his qilishdir, negaki, 
shu alfozda u har doim ilk diniy tasaw urlar majmuining negizi hisoblangan. Mif- 
dastlabki dunyoqarashning zaruriy, muqarrar shaklidir. Umum tasaw u rlar mifning 
shakllanishiga sabab boiolm aydi va hissiy tajriba-kuzatishlar uchun ham, noaniq- 
mavhum mulohazalarga ham asos boMoImaydi. Guruhlar tushunchasi eng aw alo 
butun borlikni o ‘ziga qo‘shib hissiy qayg‘urishga tayanadi. Axborotlar hajmini 
behad o'sayotganligi uni uzatishning yangi kanallarini yaratishni talab qildi. 
M iflam ing paydo boTishi mavhum tushunchalar vujudga kelganligi haqida, 
insonning nutqi rivojlanayotganligi haqida guvoh beradi. Bunga bir misol -
tasviriy san’atning rivojlanishidir: rasmlar bir qadar aniqlashib, soddalik va 
shartlilik kuchayib boradi. Tasvir ko‘proq ramziylik belgi xususiyatini kasb etib, 
buning yordamida axborot berish mumkin bo‘ladi. Topilgan petrogliflar 
(toshbitiklar) insonlar jamoasining hayot hodisalari haqida etarli, mufassal 
hikoyalami o'zida saqlab kelgan. Bunday tasvirlarga misol qilib Surxandaryoning 
Zarao‘tsoy darasidagi qoyatosh rasmlarini ko‘rsatish mumkin. Bilimlami saqlash 
va uzatishning yana bir vositasi jamoaning alohida a’zolari, boshqa kundalik 
ishlardan ozod qilinib, fuqat ma'lumotlami yig'ish, saqlash va uzatish bilan 
shug‘ullangan. Bunday kishilar shamanlarga (sehrgarlarga) aylangan. Shamanlami 
k o ‘pi yoshi ulug‘, hayotiy bilim va tajribaga ega, tabiatni kuzatib o ‘zlashtirgan, 
marosim va udumlarni biluvchi kishilar boMgan. Masalan, Shimoliy Amerika

---

hindulaming adjibve qabilasi shamanlari o ‘zi yashayotgan joyning ov qilish 
shartlarini, hayvonlarning o ‘ziga xos fe’lini puxta o ‘rganadi, ovdan qaytgan 
ovchilardan har doim surishtirib o ‘z bilimini oshiradi. Uzlashtirgan m a’Iumotlari 
shamanga to ‘g ‘ri qaror chiqarish imkonini berib, shu tariqa u qabila va urug‘ 
a ’zolari ichida obro‘ga ega bo‘lishiga va natijada sehrgarlik udumlarini bajaruvchi 
asosiy ijrochisiga aylanib qoladi. Mark’aziy Osiyo mintaqasida Neolit davri ancha 
oldin boshlangan. Bunga mil. av. VI ming yillikda Kopetdog‘ etagida vujudga 
kelgan Joytun madaniyati guvohlik beradi. O ’troq dehqonlar va chorvadorlarning 
bu madaniyati asosan, samonli loydan qurilgan uylardan iborat manzilgoh boMib 
Eron va Mesopotamiya xalqlari madaniyati bilan yaqin aloqada shakllangan 
Joytun! iklaming m a'naviy madaniyatini rivoji haqida katta umumiy ibodatxona 
devorlariga ishlangan rangtasvir dalil bo'ladi. Mil. av. IV-III ming yillikda Xorazm 
xududida neolit davriga oid Kaltaminor madaniyati shakllandi. Neolit inqilobi 
mohiyaiiga ko‘ra arxaik madaniyatning oxiri hisoblanadi. Ishlab chiqarish 
faoliyatining yangi turi-dehqonchilik va chorvachilikka o ‘tish bilan inson tabiatda 
mustaqil faoliyat ko‘rsatish qobiliyatini namoyon qildi, bu insonning ijtiimoiy va 
m a’naviy g ‘alabasi edi. A gar arxaik m adaniyatda jam oat fikri etakchilik qilib, 
urug‘ a’zosi, urug‘ manfaatlari doirasida faoliyat ko ‘rsatgan b o isa , endi individual 
ong va qiziqish kuchaya boshladi. N eolit davrininp oxiri va je z asrida arxaik 
madaniyat-barham topdi. Bu davrda jam oa mulki o ‘m iga xususiy mulk vujudga 
kelib, hunarmandchilik ajralib chiqadi va m ahsulot ayirboshlash shakllanadi. 
Ijtimoiy 
tuzum
shakli 
murakkablashadi. 
Mustaqil 
xo‘jalik 
yuritishda 
muvofiqlashtirishni kuchaytirish zarurati, ko‘pincha jam oaning boshqa a’zolari 
yoki qabila oilalar bilan qarindoshlik aloqalarining bog‘lanmaganligi maxsus 
boshqaruv apparatini tuzishni talab qildi. Endi oqsoqollar va qabila yo‘lboshchilari 
yig’inining ahamiyati sezilarli oshdi, bu qabila yo‘lboshchilariga sig‘inishni 
shukllantira boshladi. Yo‘lboshchi qabilaning baxt-saodat sohibi, ajdodlar ruhi 
„
unga tuhla qilgan mahsus fazilat «omad»egasi sifatida demokratiya belgilariga 
hurmat saqlaydi. Y oiboshchilarga sis'in ish d a yo‘lboshchining jam oa hayotida 
tutgan muhim o'rnini e ’tirof qilish ifodasi turadi: U nafaqat qabila xududini 
qo'riqlaslm i tashkil qilib qolmay harbiy yurishga boshchilik qiladi