M a d a n iy a t V a din

Lixachev
ta’kidlashicha «odobiilik» bog‘liq bo‘lgan. qadimgi Sharq kishisining 
axloql
harakat va faoliyatda muqaddas an’analarni qayta tiklashga qaratilgan « 
ilohiy
o ‘m atilgan» m e’yor va qoidalarga borib taqaladi. A.Ya. Gurevich shunday 
deydi:
«Kishilar harakatining ko‘kdagi ilohiy tim solga talpinishi ulami iloh bilan 
bogMab,
axloqda voqelikka aylandi». Kishilaming barcha faoliyati (ishlab 
chiqarish,
jam oatchilik, oilaviy) muqaddas m arosim larda qanchalik ishtirok etishi 
bilan
mu/.mun 
kasb etadi. A n’anaviy jam iyatda «qadimgi» va «yaxshi» so‘zlari 
sinonlm
bo'lib, qadimgi-ezgulikning kafolatidir. SH uning uchun uy va anjom, 
kiyim ve
o /iq a ming yillar davomida kam o ‘zgardi, shuning uchun adabiy janrlar, 
san'at
junrluri ham barqaror boMib kelmoqda, yangi ehromlar nafaqat eskisining 
o ‘mida
qud rostladi. balki ulam ing «asl namunasini» qaytadan tikladi. I.V. 
Klochkov
yo/i.shichn, yangi zamon kishilari dunyoni harakatda, rivojlanishida ko'radl, 
«Mvolyusiyu», 
«taraqqiyot» tushunchalari dunyo qiyofasini yaratish uchun 
yo‘1
ochuvchi tasniHar 
hisoblanadi. Bundan barcha yangilikka zamonaviy 
jamiyatning
nehko'/ qi/iqishi 
boshlanadi. Dunyoning boshqacha qiyofasi an’anaviy 
jamiyat
kUhllwldim 
tushkil topadi: qadimgi dunyo yashaydi, biroq o ‘zgarmay qoladl.
и

---

Rivojlanish g'oyasi (turaqqiyot yoki inqiro/) ko'rinishidan, uning anglanishishi 
mutlaqo begona. Dunyo juda qadimdan xudolar belgilagan o‘zgarmas tartib 
bo‘yicha yashaydi.
Mifologik tafakkuming o'ziga xos xususiyati shundaki, qadimgi sharq kishisi 
o ‘zini har doim sotsiumning bir qismi deb his qilgan, sotsium esa koinot kuchiga 
bog‘liqlikda, tabiatga aralashgan holda ko‘rinadi. Garchi, qadimgi Sharq 
madaniyatining turli qirralarida shaxsni individuallashtirish imkoniyatlari mavjud 
b o iib , ular har doim individning turmush sharoitlarini belgilovchi asosiy sohalarga 
nisbatan ikkinchi darajali hisoblangan. qadimgi Sharqda makonning paydo b o iish i 
chegaralanishi alohida o ‘rin tutadi. qadimgi Sharq mifologiyasida kosmogenez 
jarayoni Xaosning ajralishi sifatida namoyon bo‘ladi (Misol uchun, hindlarda Indra 
haqida mif, Mesopotamiyada M arduq haqida). Tartibli uyushgan makon, betartib 
makonga qarama-qarshi qo‘yiladi. Tabiiyki, tartibli, tashkiliy jihatdan uyushgan 
makon- «yaxshi», «o‘z» makonning, undan tashqarida «begona», «uning» betartib, 
tashkiliy uyushmagan «xunuk» makoni-ko‘chmanchilik, ibtidoiylik dunyosi 
joylashgan. Shuning uchun san’at asarlarida boshqa xalqlaming o ‘ziga xos kiyimi, 
sochi, turmushi o ‘ta diqqat bilan aniq xuddi o ‘ziday tasvirlanadi - barcha qirrasida 
qarama-qarshi oiamning farqi ta’kidlanadi.
« 0 ‘zining» makonida ijobiy xususiyatga ega bo'lishda davlat asosiy rol 
o ‘ynaydi. Shuni ta’kidalsh joizki, qadimgi sharqda davlat oddiy siyosiy hokimiyat 
sifatida o ‘zini namoyish qilmadi, davlat din bilan uyg‘unlikda siyosiy-diniy birlik 
majmuida muqaddaslik xususiyatiga ega bo‘ldi. Mohiyatan ma’naviy faoliyat 
davlat monopoliyasi hisoblanib, u bilan go‘yoki ilohiy yoki fidoiylik martabasiga 
ega bo‘lgan zodagonlar, kohinlar va hukmdoming o ‘zi tomonidan amalga 
oshirilgan. Shoh er va osmon o ‘rtasidagi bosh vositachi yoki Neb xudosining o ‘g ‘li 
bo‘lgan, yoki xudolaming o ‘zidan boshqarishga «mandat» olgan. Bobil shohi 
yangi yil bayramida bosh xudo Marduk ibodatxonasiga borgan. Ibodatxonaga 
kirishda kohin shohning barcha narsalarini olib qo‘yib (toji, hassasi, shohlik 
libosini), uni kamsitgan va urgan, shundan so‘ng oyoq kiyimsiz, oddiy juldur 
kiyimda ibodatxonadan chiqishga ruxsat bergan. YA’ni, dastlab shoh oddiy odamga 
aylanishi, ibodatxonada esa uni xudo Marduk yana keyingi yil uchun hukmdor 
qilib tayinlagan. Faqat, Misr fir’avini uning otasi- Xudo Amon-Raga, Xitoy 
imperatori «Nebning o ‘g ‘li»- Nebga sajda qilishi bilan b o g iiq asosiy udumlami 
o‘tkazish huquqiga ega bo‘lgan. Shohning asosiy majburiyatlari iliqorolarga 
bog‘liq ishlar bo‘lgan: mamlakatda tartib va osoyishtalik, moddiy farovonlik va 
ijtimoiy adolatni ta’minlash. qadimgi Misrdagi «Gerakliopol shohining o ‘z o ‘g ‘li 
M erikarga nasixatlari» da aytilishicha: «Xaqiqat o ‘m at va erda uzoq yashaysan. 
SHunday qilki, yig‘layotganni ovut, bevaga jabr qilma, insonni otasining mol- 
mulkidan benasib qilma». Yana hukmdor zaminda tartib-intizom bo‘yicha yuksak 
missiyani bajarib, gohida behad katta hajmdagi qurilish-xo‘jalik faoliyatini amalga 
oshirgan. Ulug‘ va bahaybat Misr piramidalari, Buyuk Xitoy devori, Baolbek 
ehromi, Persepol saroyi qurilishlari xudolar oldidagi hukmdorlaming «ijobiy» 
xususiyatlaridan dalolat beradi.
Diniy aqidalar hukmronligi kishilar hayotini belgiladi. Inson qaerda osmon 
bo‘lsa- xudolar dunyosi va emi- odamlar dunyosi deb bildi. Ular doimo o ‘zaro
15

---

munosabatda, bir butunlikda olam daraxtining tanasi va shoxlari kabi viqor bilan 
yashashgan. X udolar insonlar hayotining barcha sohalariga faol aralashgan, uning 
tug‘ilishi, o‘limini va o ‘limidan keyingi taqdirini belgilagan. o ‘sha darvlarda diniy 
ta'lim otdan tashqari hech qanday boshqa dunyoqarash bo‘lmagan. Inson 
xudolardan hatto arzimas narsalar haqida maslahat so‘ragan va unga xatlar yozib 
. ibodatxonaga olib bergan. Misol uchun, qadim gbBobil aholisining maktubidan 
birida shunday so‘zlar bitilgan: «Mening otam, Xudo ayt! Sening quling Apil-Adat 
shunday deydi: N im aga sen menga e ’tibor qilmaysan? Sendan boshqa kim ham 
bor? Seni sevuvchi xudo Mardukka yoz: mening gunohimdan o ‘tsin».
Barcha qadimgi Sharq sivilizatsiyalari tabiiy-ilmiy bilimlami to‘plab ulkan 
natijalarga erishdi va jahon fani rivojlanishiga ulkan ta’sir ko‘rsatdi. 
Ibtidoiy 
jam o a zam onlarida odam atrofdagi tabiatdan ustunlikni ham sezmagan, o ‘zni uning 
egasi deb xisoblamagan va hayvonot dunyosidan hali ajralib chiqmagan edi. Har 
bir urug‘ yoki qabila o'zining nasi - nasabini qanday b o im a sin bir hayvon, qush, 
baliq va hatto biron hashorat bilan bog‘lagan.. Q uldorlik davlati sharoitida 
xudolam ing 
ko‘pchiligi 
antropomorflk 
(odamsimon) 
qiyofaga 
kirgan.
Ikkinchi tomondan matriarxatning patriatxat bilan almashinishi diniy 
ideologiyada,o'z aksini topgan. ° 
Eng qadimiy zam onlarda ayol xudolar, 
aftidan ustunlik rolini o ‘ynagan bo‘lsalar kerak. Ibtidoiy suv ofati m a’buda 
Tnamay shaklida tasavvur etilganligi bejiz emasdir. Keyinchalik, kohinlar diniy 
tasavvurlam i sistem aga solgan va Panteon vujudga keltirilgan (hamm a xudolarga 
atab ibodatxona qurilgan) bir vaqtda undagi xuquqlaming ko‘pchiligi erkaklarda 
ejcanligi m a’lum bo ‘ladi.
Ma#’budalar esa garchi samoviy kengashda ishtirok etsalar ham, ammo 
° bunda ikkinchi darajali rol o ‘ynaydilar. Shunday qilib, patriatxat prinsiplari diniy 
sohada ham, garchi bir muncha kechikS) bo‘lsa ham g ‘alaba qozonadi. Ikkkidaryo 
oralig’ida qadrlangan xudolar soni ju d a ko‘p bo‘lgan. Har bir shahar, har qaysi 
shahar mahallasi, har bir kattaroq qishloq o ‘zining xom iysiga ega b o ‘lgan. B ir xil 
xudolar butun 
mamlakatda izzat qilingan, 
boshqalari 
mahalliy xudolar 
xisoblangan. Tabiatdagi qonuniyatlar, hodisalar xuddi xo‘jalik hayotidagi 
o ‘zgarishlar kabi xudolar hayotidagi voqealar bilan izohlanadi. Qadimgi 
shumerliklar 
kosmogoniya 
(olamni 
paydo 
bo‘lishi 
qadim gf 
ta’limot). 
konsepsiyasiga binoan, ulkan ayol qiyofasidagi birlamchi stixiyas' bo‘lgan. Okean 
tagida g ‘oyat katta tog‘ shaklida qattiqlik paydo bo‘lgan, osmon xudosi AN uning 
cho‘qqisi hisoblangan, gardishsimon yassi tagi esa er m a'budasi KI deb tasavvur 
etilgan. H ar ikkala xudo bir - biri bilan chambarchas bog‘liq b o ‘lib, ana shu ilohiy 
juftdan havo xudosi Enlil tug‘ilgan. U o ‘sib o‘lg‘aygach, bu joy unga torlik qilib, 
birlamchi tog‘ni nigoh bilan kesib otasini (osmon) va onasini (Er) abadiy ajratib 
q o ‘ygan. 0 ‘sha vaqtdan boshlab Enlil Emi idora qiladigan b o ig a n va xudolar 
avlodini vujudga keltirgan.
Bobil Ikkidaryo oralig‘ining bosh markaziga aylangach. olam haqidagi 
afsona qaytadan ishlangan. Yangi poytaxt homiysi hisoblangan xudo - Mardux 
olam ning m arkazida turganligi ma’lum bo ‘lgan. Marduxning (yosh bo'lishiga 
qaramay) obrossini ko‘tarish maqsadida, o ‘z xudosining ko‘rsatgan alohida 
xizmatlari tufayli boshqa xudolardan ustunligi huquqini asoslab berish niyatida
16

---

yangi afsona to ’qib chiqaradilar. Afsonaga ko‘ra okean m a’budasi Tiamat Bobil 
rivoyatida yovuz va yirtqich bahaybat ro‘dapo maxluq qilib tasvirlangan. U o ‘z 
zaminida yuzaga kelgan barcha xudolami yo‘q qilishga urinadi. Xudolar ichida eng 
jasur va dov yuragi bo‘lgan Mardux jangga kirib Tiamat ustidan g ‘alaba qozonadi. 
Shundan keyin yosh xudo kuchdan toygan ro‘daponi osongina mag‘lubiyatga 
uchratgan va uning tanasini ustki qismidan osmonni, pastki qismidan esa emi 
yaratgan. So‘ngra hamma vujudlami bunyodga keltirgan. Shumerliklar va 
akkadliklar tabiat bilan bo‘lganda erishilgan barcha yutuqlami, o ‘simliklar 
o‘stirish, hayvonlami qo‘shishga o ‘rgatish, hunaming paydo boMishi va shu kabi 
ju d a katta xo‘jalik o ‘zgarishlarini osmonning irodasiga bogiaganlar, odamlami esa 
osmonning oldindan belgilab qo‘ygan bo‘yruqlarini faqat ko‘r-ko‘rona ijro 
etuvchilar deb hisoblaganlar. Azob chekkan xudolar ibrati sabr-toqat va yuvvoshlik 
tavozening bo‘lishi muqarrarligi va zarurligini targ‘ib qilish uchun foydalanilgan 
va bundan hukmron sinf manfaatlari uchun bemalol foydalanish mumkin bo‘lgan. 
SHuningdek, tabiiy ofatlami odam lam ing itoatsizligi uchun xudolar tomonidan 
yuboriladigan jazo deb tushuntirib berishga intilishda ham yuvvoshlikni 
(m o‘minlikni) targ‘ib qilish ko‘rinar edi. Qullar va quldorlar o ‘rtasidagi 
ziddiyatning keskinlashuvi munosabati bilan, Oliy xudo cheksiz hokimiyatga ega 
bo‘lib qoladi.Xudolar sharafiga qurbonliklar berilgan. Eramizdan avvalgi III-ming 
yilliklarda endi odamlami qurbon qilish o ‘rniga qo‘zilar qurbon qilinadigan 
bo‘lgan. Bayramlar vaqtida but (sanam)lar tantanali marosimda kanallar bo‘ylab 
olib borilgan, m o‘zika asboblari chalinib, duolar o‘qilgan. 
Kadimgi Misr ilk 
sivilizatsiya o‘choklaridan biri sifatida o ‘ziga xos betakrorligi bilan ajralib turadi. 
U Afrikaning shimoli-sharkida joylashgan. Nil -dunyodagi eng katta daryolaridan 
biri b o ‘lib, u Markaziy Afrikadan boshlanib, Mismi kesib o ‘tib, 0 ‘rta er dengiziga 
ko‘yiladi. Misrda ilk dehkonchilikning paydo bo‘lishi ham eng avvalo shu daryo 
bilan bogMik bo‘lgan. Kadimdan M isrda tabiati issik, hayvonot, o ‘simlik dunyosi 
va er osti boyliklari ko‘p bo‘lganligi bois bu erda moddiy va m a’naviy madaniyat 
ju d a erta vujudga kelib rivojlangan. M isrda davlatning paydo bo‘lishi mil. avv. IV 
ming yillikning boshlariga to‘g ‘ri keladi. Bu davrlarda Nil daryosining shimolida 
va janubida 40 dan ortik shahar davlatlari - nomlar paydo b o ig a n . Nomlami 
nomarxlar boshkarib, ular dehkonchilik, chorvachilik, sug‘orish, harbiy va diniy 
ishlarni boshkarganlar. Bular ilk kuldorlik davlatlari edilar. Bu davlatchalaming 
shimoliy va janubiy birlashmalari vujudga keladi. Mil. avv. Ill minginchi yil 
boshlarida Janub podshosi Minaning Shimoliy uyushma ustidan g‘alaba kilishi 
natijasida yagona Misr davlatiga asos solinadi. Uning poytaxti Memfis shahri 
bo‘lgan. Kadimgi Misr dunyo sivilizatsiyasining tom m a’nodagi klassik namunasi 
bo‘ldi. Shuning uchun ham qadimgi yunon tarixchisi Gerodot bu mamlakatni 
"Nilning in’omi" deb bejiz aytmagan. Bahor oylarida Nil toshkini natijasida daryo 
bo‘ylaridagi erlarda hosil bo‘lgan kora mineralga boy koldiklar dehkonchilik 
uchun "tekin ozuqa" bo‘lib xizmat kilgan. Daryo bo‘ylarida turli xil granit, marmar 
kabi toshlaming boMishi esa kurilishga yaxshi material hisoblangan. Misr 
tarixining barcha davrlarida hayvonlar, tabiat hodisalari va ota-bobolar ruhiga 
e’tikod kilish keng tarkalgan. SHu bilan birga Misrda yagona daylatning-^ujudga 
kelishi bilan liravn - podsholarga e’tikod kilish va ulami ^to^TaShtirfelf^ftaydo
17

---

bo'lgan. Birinchi o‘rinda karchig‘ay boshli Kuyosh xudosi - R a yoki Amon-Ra 
bo'lib. u har kuni oltin kayikchasida osmonni kezib chikadi va g‘arbga tushadi 
(misrliklar tasavvurida). Misrliklar Kuyosh xudosiga atab ibodatxonalar kurganlar. 
Misrda turli, o 'ta chalkash topinishlar tizimi mavjud bo‘lgan: xudolarga sig‘ingan, 
jonivor, o ‘simlik, tuproq, suv, Nilni muqaddaslashtirgan. Quyoshga, tirik xudo- 
F ir’avnga sig‘inish qonun tusiga kirgan. M isrliklar m adaniyatida dafn marosimi ° 
alohida o ‘rin tutgan. Ular o ‘limni insonning ikkinchi hayot boshlanishi deb bilgan. 
Mangu hayot tushunchasi Osiris va Izida haqidagi mifdan paydo bo‘lgan. Qadimgi 
yunon muallifi «Misrliklar hayoti o ‘limga tayyorgarlik ko‘rishdan iborat»-deb 
bekorga yozmagan. Xudolar ichida Osiris alohida o ‘rin tutadi. U avval 
dehkonchilik homiysi bo‘lib, eshak boshli, kizil k o ‘zli yovuz xudo Set tomonidan 
o ‘ldirilgan. Osiris narigi dunyodagi podshohlikda shoh v a sudya bo‘lib oladi. 
X udolar misrliklar uchun birgina dunyoni yaratuvchi boMibgina kolmay, 
hunarmandchilik, san’at, yozuv, hisob, sehrgarlik va ilm-fanning yaratuvchilari 
ham hisoblanganlar. Ular ieroglif yozuvini "Xudoning so‘zi" deb tushunar edilar. 
Bunda so‘z va hisob hukmroni, yozuvni yaratuvchisi, adabiyot va yozuvchilaming, 
sehrgarlar v a tabiblarning homiysi Totu hisoblangan. M isrda xudolarga sig‘inish 
bilan birga podshoh - firavnlarga sig‘inish ham alohida o ‘rin tutgan. Misrliklar 
Firavnni erdagi xudo deb hisoblashar, shuning uchun ularga atab Piramidalar 
kurishgaii, ulaming nomlarini abadiylashtirganlar. Kadimgi podsholik davrida 
papirus kog‘ozining tayyorlanishi yozma madaniyatni rivojlantirishga olib kelgan 
bo’Isa, M isrda mis davrida birinchi bo‘lib asalarichilikning kasiif kilinishi va 
yoyilishi ham dunyoviy ahamiyatga ega bo‘ldi. Shu bilan birga shu davrda 
dehkonchilik, bog‘dorchilik, polizchilik va uzum chilik rivojlangan. Kadimgi Misr 
podsholigi davrida etakchi madaniyat yo‘nalishi - bu arxitektura bo‘lib, u boshka 
madaniyat turlari bilan uyg‘unlikda rivojlandi. Birinchi piram ida arxitektor 
Imxotep loyihasi asosida Fiza va Joserga atab Sakkarada (mil. avv. Ill ming 
yillikda) kurilgan bo‘lib, u buyi 60 metr, pillapoya shaklida kurilgan. Imxotep 
birinchi arxitektor boMibgina kolmay, ayni chog‘da olim , yozuvchi, tabib ham edi. 
Vafotidan keyin unga atab ibodatxona kurilgan.Ikkinchisi Dashurda kurilgan 
Snofru piramidasi to‘rt burchakli shaklda bo ‘lib, uning bo‘yi 100 metr edi. 
Gizadagi firavn Xufu makbarasi-piramidasi o ‘zining ulug‘vorligi bilan ajralib 
turadi. Xufu (yunoncha Xeops) makbarasining bo ‘yi 150 m etr (hozir 146 metr), 
egallagan joyi 52,900 m2 bo‘lib, uning kurilishiga og‘irligi 2-15 tonnalik 2 mln. 
300 m ingta tarashlangan tosh ishlatilgan. Piram ida 30 yil ichida kurilgan. Xufu 
piram idasi olamning etti m o“ jizasining biri hisoblanadi. Gizada kurilgan ulkan 
sfmks (uzunligi 57 metr) Xafra sher surati tarzida bo ‘lib, o ‘zining betakrorligi 
bilan ajralib turadi. Hammasi bo‘lib 80 ga yakin piram idalar kurilgan. Piramidalar 
Kadimgi M ism ing o‘ziga xos ram ziga aylangan. Piram idalar kurilishi Kadimgi 
M isr uchun ju d a kimmatga tushgan va Misr iktisodini izdan chikaraboshlagan. 
SHu sababli firavnlar mil.avv. XVII asrdan e’tiboran piram idalar kurishdan voz 
kechganlar. Arxitektura bilan birgalikda haykaltaroshlik namunalari ham 
yaratilgan. Bular jum lasiga firavn Narmer (bo‘yi - 64 sm), "qishloq oqsoqoli", 
"M irzo Kan", "Shahzoda Raxotep va uning rafiqasi N ofret" kabi toshdan yasalgan 
haykalchalam i nisbat berish mumkin. 0 ‘rta podsholik, yoki boshkacha kilib
18

---

aytganda klassik davrda qurollar yasashda bronzadan keng foydalana boshlangan. 
Oyna ishlab chikarish y o ‘lga ko‘yiJadi. Kadimgi ayniksa o‘rta podsholik davrida 
matematika sohasida katta yutuklarga erishilgan. Jumladan, sanoq tizimi kashf 
etilgan. Misr yozuvida 1, 10, 100, 1000, 10000, 100000, hatto millionni ham 
bildiruvchi alohida belgilar bo‘lgan. Misr astronomlari yulduzlar, sayyoralar 
harakatini o ‘rganib, birinchi yulduzlar osmoni xaritasini tuzganlar. SHunday 
xaritalar Senmut makbarasi, Edfu va Dendir ibodatxonalarining shiplarida saklanib 
kolgan. Misr astronomlari dunyoda birinchi bo‘lib alohida takvim tuzganlar. Unga 
ko‘ra, bir yil 365 kunni tashkil kilib, u 12 oyga b o ‘linadi. Har oy 30 kundan iborat 
bo‘lgan Kolgan 5 kunni esa bayram kilishgan. Qum va suv soatlari ham dastlab 
M isrda kashf etilgan. 0 ‘rta podsholik davrida adabiyot ju d a rivojlangan. Bu davrda 
ju d a ko‘p ko‘shik, ertak va makollar yaratilgan. 0 ‘sha davrda "Ikki og‘a-ini 
hakida", "To‘g‘ri va egri hakida", "Izida va Osiris haqida" ertaklar, "Sor va Set 
janjali" nomli afsonalar juda mashhur bo‘lgan. Dunyoda birinchi bo‘lib Misrda 
teatr kashf kilingan. Ibodatxonalarda diniy dramalar ko‘yilgan. Xususan, teatrlarda 
Osirisning oMimi va kayta tirilishi ko‘rinishlari ijro etilgan. YAngi podsholik 
davrida M isrda firavn Tutmos I davridan boshlab "Podsholar vodiysida" firavnlar 
o ‘zlariga mahobatli va labirintli makbaralami, haykallami kurdiradilar. Bularga 
Amenxotep III va Abusimbedagi Ramzus II g ‘orli makbaralari haykallari misol 
bo‘la oladi. Ayniqsa, Fivada qurilgan Kamak va Luksor maqbaralari arxitektor 
Ineni boshchiligida kurilgan bo‘lib, bu yirik arxitektura majmui kurilishida baland 
ustunlar ishlatilgan. Bu davrda ko‘p janrli adabiyot ham rivojlanadi. Diniy 
"Marhumlar kitobi", realizm ruhidagi "Ikki og‘a-ini hakida ertak", sevgi hakida 
"Yurakni rohatlantiruvchi ko‘shik" kabi asarlar yuzaga keldi. Tasviriy san’at va 
haykaltaroshlikda firavnlaming turmush tarzini aks ettiruvchi asarlar yaratildi. 
Haykaltarosh Tutmos tomonidan yaratilgan firavn Exnaton va uning rafikasi 
Nefertiti asarlari o ‘zining betakrorligi, g o ‘zalligi bilan kishilarni hayratga soladi. 
1922 yili topilgan Tutatxamon makbarasidagi (yagona to ‘la saklanib kolgan) Misr 
m adaniyatiga taallukli ko‘plab kimmatli yodgorliklar ichida firavnning mashhur 
oltindan kilingan nikobi ham bor. Quyi Misr podsholigi davrida Misr inqiroz 
jarayonini boshidan kechirdi. Yagona Misr avval ikkiga, so‘ngra mayda nomlarga 
(davlatchalarga) bo‘linib ketadi. M isr avval Numibiya, Ossuriya, Eron ta’siriga 
tushib koladi va nihoyat, mil.avv. 332 yili A leksandr Makedonskiy tomonidan 
egallanadi. Shu bilan M isming qadimgi davri tugaydi. Qadimgi M isr madaniyatiga 
kelsak, u hozirgi qadar qadimgi Mesopatamiyadagi katta yutuklardan biri bu 
yozuvning ixtiro qilinishi edi. Ilk yozuv mil. avv. IV ming yillikda Janubiy 
Mesopatamiyada kashf qilingan. Bu yerga ko‘chib kelgan shumerlar ham ushbu 
yozuvni qabul qilganlar. U suratli yozuv bo ‘lib, so‘z suratli rasm orkali ifoda 
etilgan. Bu fanda iyeroglif deb nomlangan. Masalan, qush so‘zi qushning tasviri 
bilan, suv so‘zi uch qator to‘Iqinsimon chiziq bilan ifoda etilgan. Ammo suratli 
yozuv bilan hamma so‘zlami ham ifoda qilib bo‘lmagan. Uning cheklanganligi 
sababli bu yozuv takomillashtirib borilib, m ixxat yozuvi kashf qilingan. Harflar 
qotmagan loy lavhalar sathiga uyib tushirilgan. Harflar 600ga yaqin bclgidan 
iborat bo‘lgan. Bu yozuv keyinchalik butun Janubi-G‘arbiy Osiyo xalklari orasidu 
tarkalgan. Qadimdan Mesopatamiya mirzolari adabiy, tarixiy asarlami sopol, tcri.
19

---

loy lavhahirgu yo/.ib, o'ziga xos kitoblar yaratganlar va kutubxonalami tashkil 
kilganlar. Bunday kutubxonalar Ur, Nippur, Nineviya, Bobil, Ashshur kabi 
shaharlardu mavjud bo'lgan. Ulaming ichida eng kattasi Ossuri podshosi 
A shshurbanipalning Nineviyadagi kutubxonasi bo‘lib, unda 30 mingdan ortik xatli 
lavhalar saklangan. Misrliklardan farqli qadimgi M esopotam iya aholisi erdagi 
hayotga ko'proq e’tibor qilishgan. Ulim bilan hammasi tugaydi deb o ‘ylashsada, 
narigi dunyoga ishonishgan. M isrliklardan farqli ravishda, narigi dunyoni inson 
ruhi mangu suv va ovqatga zoriqib yashaydigan qo‘rqinchli dunyo deham yashab 
kelmokda. Bu madaniyat jahon madaniyati rivojiga ham katta hissa ko‘shdi. 
Shuning uchun ham Yunon faylasufi Aflotun Misr madaniyatini "Jami 
sivilizatsiyalaming onasi"1 deb bejiz aytmagan.
Sharuppakning Mesopotamiyaliklarga nasihatida aytiladiki «Shirin hayotdan 
tashqari biron narsa aziz emas». M esopotam iyaliklaming quvonchli hayot 
haqidagi qarashlari «Gilgamish» dostonida ham tasvirlanadi. Ular shaxsiy hayot 
muammolari bilan ko‘proq qiziqqanlar. D iniy-mifologiya bo ‘yicha Shumer 
M isrdagidan farq kiluvchi tizim ga ega edi. Garchi bu erda ham shahar 
‘ 
hukmdorini Xudoning erdagi avlodi deb karalsa-da, birok narigi dunyo 
to ‘g ‘risidagi ta saw urlar Misrcjagi singari katta ahamiyatga ega bo‘lolmadi. 
. 
Kohinlar ham muhim ijtimoiy katlam sifatida shakllana olmadi. SHumerlarda har °*c 
b ir shahar-davlat o'zining homiysi - Xudosiga ega edi. SHu bilan birga butun 
M esopatamiyada sigHnuvchi umumiy xudolar ham mavjud bo‘lgan. SHulardan 
osmon xudosi - An, er xudosi - Enlil, suv xudosi - Enki. M oddiy madaniyat 
< 
sdhasida SHumerda arxitektura kurilishi sohasi muhim o ‘rin tutgan. Bu erda xom 
g ‘isht kashf kilingan bo‘lib, rulardan xramlar - olti, etti kavatli zikkuratlar0 
kurilgan. U lam ing ichida taniklisi U r shahridagi "Xram-tog‘i" (er. a w . XXII- 
XXI asrlar) edi. Zikkuratlar observatoriyalar o ‘mini. ham o ‘ynaganlar. Osmon 
jism lari harakatini kuzatish bilan astronom kohinlar shug‘ullanishgan. Kadimgi 
Mesopatamiya astronomlari kuyosh va oy tutilishini oldindan bilganlar. Ular 
kuyosh yili 365, oy yili 354 kunligini aniklab, shu asosda astronomiya takvimini 
tuzganlar. YUkorida kayd kilinganidek, M esopatamiyada ko ‘p xudolik mavjud 
b o ‘lib, oy xudosini shumerliklar - Nishar, akkadliklar esa Sin deb ataganlar. 
Quyosh xydosini shumerliklar - Utu, akkadliklar esa Sh&mash deb nomlaganlar. 
V enera sayyorasi xudosini shumerlar - Ianni, akkadliklar o ‘z m a’budasi Ishtar 
bilan taqqoslaganlar. D astlab qurbonlikka odam lar so‘yilgan, keyinchalik qo‘y 
va qo‘zilar qurbon qilingan. Qadimgi Hindiston hakli ravishda qadimgi 
Sharqning yuksak madaniyatli mamlakatlaridan biridir. Hindiston yarim oroli 
qadimdan tabiiy rang-baranglik, boy o ‘simlik, hayvanot va qimmatbaho yer osti 
boyliklariga ega bo‘lgan. Yarim orolda sersuv H ind va Gang kabi daryolar 
mavjud. Mil. a w . V ming yillikning oxiri IV ming yillikdan boshlab Hind 
daryosi vodiysida sun’iy sug‘orishga asoslangan dehqoflchilik vujudga kelgan.
IV m ing yillik o ‘rtalariga kelib bu joyda o ‘ziga xos eng;qadimgi hind madaniyati 
vujudga kelgan. Dehqonchilik, hunarmandchilik, chorvachilik, savdo-sotiqning 
rivojlanishi natijasida qishloq va shaharlar paydo bo‘lgan. Nihoyat, Hind daryosi 
va uning Panjob viloyatida qadimgi davlatlar yuzaga keladi. Bu davlatlaming
20

---

Mohinjo-Daro, Xarappa kabi katta shahariari bo'igan. Mohinjo-IJaro ho/.irda 
Pokiston hududida joylashgan bo‘lib, shahaming maydoni 270 gektardan iborat. 
Bu yerdan arxeologlar ko‘chalar, pishiq va xom g‘ishtdan qurilgan turar joylar, 
saroylar, omborxonalar, ibodatxonalar va podsho qarorgohining qoldiqlarini 
topishgan. Shaharda pishik g‘ishtdan qurilgan suv tarmog‘i va kanalizatsiya ham 
bo‘lgan. Badavlat kishilam ing uylari, shuningdek ibodatxonalar 2-3 qavatli qilib 
pishiq g‘ishtdan 4,5 ming yil avval qurilgan. Xarappa shahridan arxeologlar 500 
ga yaqin yodgorliklar topishgan. Shahar qurilishi MohinjorDaro bilan deyarli bir 
xil. Shaharda me’morchilik, to‘qimachilik, kulolchilik, toshtaroshlik, zargarlik, 
qurolsozlik ancha rivoj topgan. Xarappaliklar o ‘zlarining iyeroglif yozuvlariga 
ham ega bo‘lgan.- Ikkala shaharda ham yirik g‘alla omborlari topilgan bo‘lib, bu 
davlatni markazlashganlik darajasini ko‘rsatadi. Hindlar dunyoda birinchi bo‘lib 
paxtadan mato to‘qib, kiyim lar tikkanlar, chunki shahardan kiyim tikish, 
qurolsozlik ustaxona qoldiqlami topilgan. Xarappa suv yo‘li va quruqlik orqali 
shumerlar bilan savdo aloqalari olib borgan ilk quldorlik davlati edi. Mil. avv. II 
ming yillik o‘rtalaridan boshlab Eron va Turon orqali Hindistonga ko‘chmanchi, 
chorvador oriy kabilalari bostirib kiradi. Ular Gang va Panjob daryo vohalarining 
unumdor yerlariga kelib o ‘m ashganlar va keyinchalik mahalliy xalq bilan 
aralashib ketganlar. Oriylar bilan mahalliy xalq o ‘rtasidagi qonli janglar 
hindlaming xalq og‘zaki ijodiyoti namunalari bo‘lgan "Mahobxarat" va 
"Ramayana" dostonlarida ham aks ettirilgan. Hindlar o ‘zlarining qadimiy 
yozuvlgriga ega bo‘lganlar. Ularda astronomiya va matematika ham ancha rivoj 
topgan. Hindlar quyosh va suv soatlaridan foydalanganlar, o‘zlarining 
taqvimlarini tuzganlar. Xalq o g ‘zaki ijodining yuksak namunasi - Vedalar, 
gimnlar, ko‘shiqlar, afsunkor va diniy duolardan iborat to ‘plam tuzilgan.