M. A.ƏHMƏdov a. C. HÜSeyn

 

101

     4) Təbii ehtiyyatlardan istifadə üzrə limitləri müəyyənləşdirir və 

bəzi  təbii  ehtiyyatların  kəşfiyyatı  və  istismarı  üçün  lisenziya 

qaydalarını tətbiq edir və s. 

          Ümumiyyətlə,  ekologiya  sahəsində  aparılan  dövlət  tədbirləri 

həm də ictimai nəzarətlə gücləndilir. Başqa sözlə, ictimai qrumlar və 

qeyri-hökumət  təşkilatları  tərəfindən  ekoloji  tərbiyə  və  təbliğat 

nəticəsində  xüsusi  cəmiyyətlər  formalaşdırır.  (Məsələn:  Yaşıllar 

cəmiyyəti). 

Dövlət  tərəfindən  həyata  keçirilən  ekologiya  siyasəti  birbaşa 

və dolayı metodlarla reallaşdırılır.  

          Birbaşa metodlara aşağıdakılar aiddir: 

     1)  Ekologiya  sahəsində  fondların  yaradılması.  (Ətraf  mühitin 

mühafizəsi fondu, meşələrin qorunması və bərpası fondu). 

     2)  Dövlət  səviyyəsində  nadir  bitki  və  heyvanların  siyahısının 

təsdiq edilməsi. (Qırmızı kitabın tərtibi). 

     3)  Qoruqların  formalaşdırılaraq  dövlət  tərəfindən  saxlanmasının 

maliyyəsinin təşkili (maliyyələşdirilməsi). 

     4)  Bərpaolunan  və  bərpaolunmayan  təbii  ehtiyyatların  müəyyən 

edilərək  onların  təkraristehsal  mümkünlüyünü  və  imkanlarını 

araşdırır. 

     5)  Qanun  pozuntusuna  görə  cərimə  və  məsuliyyətə  cəlbetmə 

sanksiyalarını tətbiq edir. 

          Dolayı metodlara aiddir: 

     1) Ekoloji təhlükəsiz avadanlıqları lizinqinin təşkili. 

     2) Ölkəyə ekoloji təmiz məhsulları gətirilməsinə nəzarətin təşkili. 

(Sanitar-  gigiyenik, texniki və texnoloji normaların və standartların 

tətbiqi). 

     3) Ekoloji verginin tətbiqi. 

     4)Ətraf  mühitin  mühafizəsi  və  bərpası  ilə  məşğul  olan 

müəssisələrə faizsiz kreditlərin verilməsi. 

 

 

102

Mövzu 13. Rеgiоnların sоsial-iqtisadi inkişafının  

dövlət mехanizmi 

 

Plan: 

 

1.  Regional siyasət, onun məqsəd və vəzifələri 

2.  Regional inkişafın disproporsiyaları və onların aradan 

       qaldırılması metodları  

 

I)  Реэионларын  идаряедилмяси  вя  тянзимлянмяси  бцтцнлцкдя 

юлкя  игтисадиййатынын  бир  мцстягил  сащяси  олмагла  ярази  ямяк 

бюлэцсцнцн  формалашмасы  бахымындан  реэионал  игтисадиййатын 

формалашмасы зярурилийи, истещсалын идаря олунмасынын мцстягил бир 

сащя  кими  фяалиййяти  бахымындан  реэионал  идаряетмянин  важиблийи 

вя цмуми идаряетмянин сащя вя ярази алтсистемляриня бюлцнмясин-

дян иряли эяляряк обйектив зярурятя чеврилир. Она эюря реэионал игти-

садиййатын  тянзимлянмяси  реэионларын  игтисади-сосиал-институсионал 

щяйатына  дювлятин  мягсядйюнлц  тясиридир.  Regionlar  özlərinin 

potensialına,  təbii  sərvətlərinin  miqyasına  və  çeşidinə,  məşğulluq 

səviyyəsinə  görə  bir-birindən  fərqlənir.  qtisadi,  coğrafi  və  tarixi 

baxımdan  iqtisadi  rayonları  fərqləndirən  amillər  əsasən  aşağıda-

kılardır: iqtisadi-coğrafi mövqeyi; təbii şəraiti və ehtiyatları; əha-

linin məskunlaşması səviyyəsi; regionun sahə və ərazi quruluşu; 

tarixi inkişaf xüsusiyyətləri.  

Ölkənin sosial iqtisadi inkişafının tənzimlənməsində  ərazinin 

regionlara  bölgüsü  və  bu  bölgünün  iqtisadi,  milli,  ekoloji  və  sosial 

meyarlara  görə  təsnifatının  aparılması  zəruridir.  qtisadi  inkişaf 

nöqteyi-nəzərindən regionlar aşağıdakı tiplərə bölünür: 

 

1)  nkişaf etmiş regionlar: 

       Bu  regionlara  iqtisadi  cəhətdən  inkişaf  etmiş  və  iqtisadiyyatın 

bir  çox  sahələrinin  olduğu  regionlar  aid  edilir.  Belə  regionlarda 

məşğulluğun səviyyəsi yüksək olur. Əhalinin tələbatının xeyli hissəsi 

yerli  istehsal  hesabına  ödənilir.  Bu  regionlar  inkişaf  etmiş  sosial, 

iqtisadi və bazar infrastrukturuna malik olur. 

 

2) Zəif inkişaf etmiş regionlar: 

      Bu  regionlarda  iqtisadiyyatın  bir  və  ya  bir  neçə  sahəsi  inkişaf 

edir.  şsizliyin səviyyəsi respublikanın orta göstəricisinə yaxın olur. 

---

 

103

Bu  regionları  inkişaf  etdirmək  üçün  dövlət  iqtisadi  mexanizmlərə 

üstünlük verir. 

 

3) Depressiv regionlar: 

       Bu  regionlar  ümumi  ölkə  inkişaf  səviyyəsindən  geri  qalmış 

regionlara aid edilir. Bu regionlarda əsasən məşğulluq səviyyəsi çox 

aşağı olur.  

 

4) Sərhəd boyu regionlar: 

       Ölkənin  milli  maraqları  çərçivəsində  belə  regionlarda  sosial  və 

iqtisadi problemlərin həllinə xüsusi diqqət yetirilir. 

Реэионал инкишаф стратеэийасы вя онун реаллаşмасы олан реэи-

онал  сийасяти  ящатя  даирясиня  эюря  айры-айры  реэионларын  цмуми 

сосиал-игтисади  инкишаф  стратеэийасы  вя  истигамятлярини;  айры-айры 

сащялярин  инкишаф  вя  йа  прoблемлярин  щялли  стратеэийасы  вя  истига-

мятлярини юзцндя якс етдирир. Реэионал сийасятин щяйата кечирилмя-

синдя  ясас  кими  ядалятлилик  вя  сямярялилик  принсипляри  эютцрцлцр. 

Мягсядляр кими ися истещсал вя инфраструктурун инкишафы бахымын-

дан  тарихян  йаранмыш  реэионал  диспропорсийаларын  минимума 

ендирилмяси,  кейфиййятли  вя  рягабятгабилиййятли  реэионал  мящсул 

истещсалынын  эенишляндирилмяси,  реэионал  тяминатын  артырылмасы, 

реэионал игтисади, еколоъи вя сосиал тящлцкясизлийин тямини, реэион-

ларарасы  вя  реэиондахили  зиддиййятлярин  вя  уйьунсузлугларын 

азалдылмасы вя с. чыхыш едир. Реэионал сийасятин вязифяляри кими ися 

реэионалырн инновасион вя давамлы инкишафына зямин йарадылмасы, 

реэионал асылылыгларын азалдылмасы истигамятиндя ишлярин апарылмасы, 

йени  шящяр,  гясябя  вя  тясяррцфат  комплексляри  салынмагла  яра-

зилярин мянимсянилмяси вя инкишафы, кяндля шящяр арасында кяскин 

фяргин  азалдылмасы,  бцтцн  реэионал  базарларын  гаршылыглы  ялагя  вя 

инкишафы  бахıмıндан  милли  базарын  инкишафында  йери  вя  ролунун 

дягигляшдирилмяси, сянайе мцяссисяляринин сямяряли йерляшдирилмяси, 

реэионал мяшьуллуьун тямин едилмяси вя с. гаршыйа гойулур. 

       II)  Bazar  iqtisadiyyatında  göstərilən  tiplər  üzrə  regionların 

fəaliyyətinin və sosial iqtisadi inkişafının tənzimlənməsində birbaşa 

və dolayı (iqtisadi) metodlardan istifadə olunur. 

       Birbaşa metodlara aşağıdakıları aid etmək olar: 

       1)  Dövlət  büdcəsindən  regional  büdcələrə  dotasiyaların  veril-

məsi. 

       2) Dövlət səviyyəli regional proqramların qəbul edilməsi. 

       3) Regionlarda dövlət sifarişlərinin reallaşdırılması. 

 

104

 

Bu metodlardan başqa dövlət iqtisadi metodlara da üstünlük 

verir. Onlara aşağıdakılar aiddir: 

       1)  qtisadi cəhətdən inkişaf etmiş regionlar üzrə: 

     a) Kredit güzəştlərinin cüzi olması. 

     b) Əməkhaqqında minimum həddin müəyyənləşdirilməsi. 

     c) Əhalinin mənzil və ərzaq təminatına diqqət yetirmək üçün bu 

sahələri inkişaf etdirmək. 

          2) Zəif inkişaf etmiş regionlarda: 

     a) Kredit və vergi güzəştlərinin yüksək olması. 

     b)  Məşğulluğun  səviyyəsini  artırmaq  üçün  yeni  iş  yerlərinin 

açılmasında sahibkarlara xüsusi güzəştlərin edilməsi. 

     c)  Əhalinin  miqrasiyasının  qarşısını  almaq  məqsədilə  inkişaf 

etmiş  regionla  bu  region  arasında  əməkhaqqında  yüksəldici 

ə

msalların tətbiq edilməsi. 

     ç)  Dövlət  müəssisələrinin  açılması  və  yeni  iş  yerləri  ilə  əhalini 

işlə təmin etmə. 

     d)  Xarici  və  yerli  investorlara  güzəştlərin  və  zəmanətlərin 

verilməsi. 

          III) Depressiv və inkişafdan geri qalmış rayonlarda: 

     a) Dövlət sığortasının güclü olması. 

     b) Azad iqtisadi zonaların yaradılması. 

     c) Xüsusi mərkəzləşdirilmiş kreditlərin verilməsi. 

     d) Vergidən azadetmələr. 

          IV) Sərhədboyu rayonlarda: 

     a) Aralıq iqtisadi ticarət bazarlarının yaradılması. 

     b)  Əhalinin  sosial  müdafiəsini  təşkil  etmək  məqsədilə  xüsusi 

kompensasiyaların tətbiq edilməsi. 

     c)  Əhalinin  maarifləndirilməsi  və  milli  maraqlar  çərçivəsində 

tərbiyələndirilməsi. 

     ç) Kredit və vergi güzəştlərinin orta səviyyədə tətbiq edilməsi. 

 

---