M. A.ƏHMƏdov a. C. HÜSeyn
Yüklə 0,68 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Mövzu 14. Sosial inki şafın, əm ək bazarı v ə m əşğullu ğun dövl ət t ənziml ənm əsi
105
Mövzu 14. Sosial inkişafın, əmək bazarı və məşğulluğun dövlət tənzimlənməsi Plan: 1. Bazar iqtisadiyyatında sosial siyasətin mahiyyəti və vəzifələri 2. Məşğulluğun təmin edilməsinin tənzimlənməsi metodları. 1. Məlumdur ki, bazar sistemi sosial problemləri effektiv həll etmək iqtidarında olmur. Doğrudur, ayrı-ayrı bazar modellərində sosial problemlərin həllində dövlətin iştirakı dərəcəsi və mexa- nizmləri fərqli olsa da, bu bir reallıqdır ki, bütün ölkələrdə dövlətin mühüm funksiyalarından biri səmərəli sosial siyasətin reallaşdırıl- ması ilə bağlıdır. Sosial siyasət dövlətin ümumi iqtisadi siyasətinin tərkib hissəsi olmaqla aşağıdakı problemlərin mümkün qədər həllinə yönəldilir: 1) Əhalinin sosial cəhətdən zəif təbəqəsini müəyyənləşdirmək ə sasında onlara müvafiq imtiyazların tətbiqinə; 2) Sosial standartların (minimum əməkhaqqı, yaşayış minimumu, təqaüdün minimum səviyyəsi və s.) tətbiq edir; 3) şsizliyin aradan qaldırılması, məşğulluğun təmininə; 4) Əhalinin pullu (ödənişli) və ödənişsiz sosial xidmətlərilə təmin edilməsinə; 5) Sosial infrasturuktur sahələrinin dövlət və bazar mexanizmləri ə sasında maliyyələşdirilməsi və inkişaf etdirilməsi və s. Dövlətin sosial siyasətində əsas məqsəd ümumi həyat səviy- yəsini yüksəltməklə yanaşı müxtəlif əhali qrupları arasında mövcud olan fərqi azaltmaqdan ibarətdir. Mövcud iqtisadi ədəbiyyatında və təcrübədə sosial imkanlarına görə əhali 4 qrupa bölünür: 1) yoxsul; 2) kasıb; 3) orta; 4) tam təmin edilmiş. Ölkənin milli təhlükəsizliyinin təmin edilməsində əsas göstəricilərdən biri yoxsulluğun səviyyəsinin beynəlxalq təcrübədə onun müəyyənləşmiş həddən yuxarı olmamasına nail olmaqdan ibarətdir. Yuxarıda qeyd olunan hər göstərilən qruplar üzrə dövlətin xüsusi sosial tədbirləri hazırlanır və həyata keçirilir. Sosial prob- lemlər mümkün qədər ədalətli həll etmək üçün dövlət, ilk növbədə, aşağıdakı vəzifələri müəyyənləşdirir (həyata keçirir): 1) Hər sosial qrupa aid olan əhalinin sayını;
106 2) Əhalinin demoqrafiya və miqrasiyasına nəzarəti həyata keçirir; 3) Sosial infrastruktur sahələrini inkişaf etdirir; 4) Sosial xidmət sahələrində ödənişsiz limitləri təyin edir; 5) Minimal sosial standartların səviyyələrinə, sosial normalara mütəmadi olaraq yenidən baxır; 6) şsizlik, uşaq ölümü, mənzil çatışmazlığı, səhiyyə və təhsildə olan problemləri həll etmək üçün dövlət proqramlarını işləyib hazırlayaraq reallaşdırır; 7) Sosial ödəmələrin, müavinətlərin, kompensasiyaların məb- ləğlərinə nəzarət etməklə onların ünvanlı olmasına çalışır; 8) Sosial siyasəti reallaşdırmaq və ona nəzarəti təşkil etmək üçün dövlət orqanlarını yaradır və s; Dünya təcrübəsində 5 sosial siyasət modeli mövcuddur: 1) Poternalist siyasət modeli: Bu model keçmiş SSR -də tətbiq edilən model olmaqla aşağıdakı müsbət xüsusiyyətlərə malik olmuşdur: Dövlət vətəndaşların hərtə- rəfli sosial iqtisadi vəziyyətinə görə məsuliyyəti öz üzərinə götürür, ə hali üçün zəruri olan əmtəə və xidmətlərin istehsal və bölgüsünü özü həyata keçirir, sosial sabitliyə nail olmağa çalışır. Mənfi xüsusiyyətlərinə aid edilir: qtisadi səmərəliliyin aşağı olması nəticəsində bütün vətəndaşların yüksək sosial rifahına nail olmaq mümkün olmur və əsas əhali kütləsi üçün sosial sərvətlərin limiti müəyyənləşdirilir. Bu sosial siyasəti həm inzibati, həm də iqtisadi metodlarla reallaşdırılır. 2) Sosial siyasətin sveç modeli: Modelin müsbət cəhətlərinə dövlətin sosial sfera sahələrinin yüksək səviyyədə tənzimlənməsi, sosial problemlərin həllində dövlət məsuliyyətinin yüksək olması, ümumən, əhalinin güclü sosial müdafiəyə ilə əhatə olması aid edilə bilər. Mənfi cəhətlərinə isə sosial sfera sahəsində mərkəzləşmənin yüksək olması nəticəsində iştirakçılar üçün seçim azadlığında müəy- yən məhdudiyyətlərin olması, yüksək vergiqoymanı göstərmək olar. 3) Sosial rifahın dövlət modeli: Tipik bazar iqtisadiyyatı modeli olmaqla dövlətin vətəndaş- larının sosial sabitlik şəraitində yaşamasını öz üzərinə götürməsi və çoxlu sayda sosial xidmətlərin mövcudluğu modelin müsbət cəhət- ləridir. Mənfi cəhət kimi xərclərin yüksək olması, minimal stan- dartların ölkə üzrə orta göstəricilərə yaxınlaşdırılması çıxış edir.
107
4) Sosial istiqamətlənmiş bazar təsərrüfatı modeli; Bazar rəqabəti prinsiplərinə və şəxsiyyətin formalaşdırılaraq inkişafına istiqamətlənən bu model vətəndaşların dövlət tərəfindən yüksək səviyyədə sosial müdafiəsini əks etdirir. Dövlət sosial siya- sətini hüquqi təminat, vergi siyasətini sərvətlərin yenidən bölgüsü vasitəsilə reallaşdırır. Dövlət tərəfindən çoxlu sayda amortiza- siyalardan istifadə olunur ki, bu da əhalinin kasıblıq səviyyəsindən aşağı düşməsinə imkan vermir. Mənfi cəhət kimi dövlətin öz üzərinə həddən artıq yükün götürməsi çıxış edir ki, bu da dövlətin vətəndaşlarının özləri həll edə biləcəyi problemi öz üzərinə götürməsində öz əksini tapır. 5) Bazar sosial modeli: Onun əsas prinsipi sosial sferanın tənzimlənməsində birbaşa metodlara nisbətən iqtisadi metodlara üstünlük verilməsi olmasıdır. Ə sasən sosial sfera sahələrinin dövlətsizləşdirilməsi, dövlətin dotasiya və subsidialarının minimuma çatdırılması onun xarakterik cəhətlərindəndir. Sosial siyasəti reallaşdırmaq üçün dövlət tərəfindən aşağıdakı metodlar tətbiq olunur: 1)Hüquqi tənzimləmə tədbirləri: Bura dövlət tərəfindən qəbul edilən hüquqi normativ aktlar aid edilir. 2)Maliyyə-kredit tənzimlənməsi: Ə sas tədbir kimi dövlət büdcəsində sosialyönümlü maddələrin tətbiq edilməsi və büdcədənkənar sosial fondların yaradılması çıxış edir.
3)Özəlləşdirmə: Sosial infrastruktur sahələrinin dövlət himayədarlığından çıxarılaraq özəl bölməyə verilməsi. 4)Məqsədli proqramların qəbul edilərək reallaşdırılması. 5)Sosial standartların, norma və normativlərin işlənib hazır- lanması və qəbul edilməsi: Sosial standart kimi minimal istehlak büdcəsi, yaşayış mini- mumu, istehlak səbəti, minimum əməkhaqqı, minimum təqaüd götürülür. Dövlət tərəfindən sosial siaysəti reallaşdırmaq üçün aşağıdakı istiqamətdə işlər götürülür: 1) Əhalinin həyat səviyyəsinin yüksəldilməsi. 2) Sosial müdafiənin səmərəli sistemini formalaşdırmaq.
108 3) Əhalinin məşğulluğu və əmək münasibətləri istiqamətində işlər görmək.
4) Miqrasiya proseslərinin tənzimlənməsi. 5) Pensiya sisteminin təkmilləşdirilməsi. 6)Sosial sığorta və səhiyyə sahəsində tədbirlərin hazırlanması.
qayda olaraq, vətəndaşlara gəlir gətirən hər hansı bir fəaliyyət başa düşülür. Məşğulluğun aşağıdakı formaları mövcuddur: a)Tam məşğulluq; b)Natamam məşğulluq. Tam məşğulluq əslində mümkün olmayan bir forma olub bütün işləmək istəyənlərin işlə təmin olunmasını nəzərdə tutur. Natamam məşğulluq günün müəyyən hissəsinin işə sərf edilməsi nəticəsində boş vaxtın qalması nəticəsində formalaşır. şsizlik iş qabiliyyətində olan əhalinin öz istəyi ilə və bacarığı nəticəsində işlə təmin edilmədikdə yaranır. şsizliyin aşağıdakı növ- ləri var: 1) Struktur işsizlik. 2) Friksion işsizlik. 3) Natamam işsizlik. 4) Mövsümi işsizlik. 5) Regional işsizlik. 6) Tsiklik işsizliyi və s. Bazar iqtisadiyyatında məşğulluğun tənzimlənməsi sahəsində dövlət aşağıdakı prinsipləri əsas götürür: 1) şçilərin şəxsi və iqtisadi azadlığı. 2) şə götürənin işçi qüvvəsinin kəmiyyət və keyfiyyətində, onun həlli məsələlərində tam müstəqilliyə malik olması. 3) Əməkhaqqının minimum məbləğdən aşağı təyin edilməməsi. Dövlət məşğulluğu tənzimləmək üçün aşağıdakları həyata keçirir: 1) ş yerləri sisteminin inkişafının tənzimlənməsi. 2) ş yerlərinə olan tələbatın tənzimlənməsi. 3) xtisas üzrə kadrların hazırlanmasında və təhsil sisteminin inkişafında dövlətin iştirakı. Bazar iqtisadiyyatında dövlət 3 formada məşğulluq siyasətini həyata keçirir: 1) Fəal məşğulluq siyasəti. 2) Nisbi məşğulluq siyasəti. Yüklə 0,68 Mb. Dostları ilə paylaş:
|