M lafasov, X. S. Jumaniyozov, G. K. Masharipova, E. Xoliqov, E. M. Mallaeva diniy ekstremizm, missionerlik

Vahhobiylik  g ‘oyasidagi  fanatizm,  ashaddiy,  chidab  boMmaydigan 
darajaga 
etdi. 
Ularning 
dushmani 
boMgan 
“g‘ayridinlar” 
va 
"ko‘pxudoIik” 
xatti-harakatlarlarga 
nisbatan 
qazab 
har 
qanday 
shafqatsizlikni  keltirib chiqarar edi.  Ayni  paytda,  fanatizm vahhobiylarni 
jipslashtirar,  tartib-intizomga  tushirar  va  harbiy  jasoratga  undardi. 
Shunday  qilib,  vahhobiy  boMmaganlarga  qarshi  muqaddas  urush  (jihod) 
eMon  qilish  uchun  g‘oyaviy  zamin  yaratildi.  Buning  uchun  mamlakatda 
siyosiy  vaziyat  ham  yetilgan  edi.  XVII  asrning  boshlarida  Najd 
vohasining  amirligi  Saud  ibn  Muhammad  ibn  Mikrin  (saudiylar sulolasi 
asoschisi)  qoMiga  oMdi.  U  1725-yil  vafot  etdi  va  o‘zaro  urushlar 
natijasida  o ‘gMi  Muhammad  ibn  Saud  amir  boMib  qoldi  hamda  qo‘shni 
qabilalarga  qarshi  talonchilik  urushlarini  olib  bordi.  Amir  Muhammad 
1747-yilda vahhobiylar aqidasini  tan  olib,  Abdul  Vahhobga murid  boMdi 
va  ko‘p  oMmay  oddiy  bosqinchidan  din  sotligi  uchun  “kurashchi”  ga 
aylandi.  Shunday  qilib,  vahhobiylik  yuzaga  kelganidan  boshlab 
‘■g‘ayridin'’ 
xatti-harakatlarlarga 
va 
“ko‘pxudolik”larga 
qarshi 
‘’muqaddas  urush”  g'oyasiga  hamda  harbiy  ekspansiya  va  bosqinchilik 
urushlari  mafkurasiga  aylandi.  1740-yilda  Ibn  Saudning  maslahati  bilan 
Muhammad  Abdul  Vahhob  haj  payti  Makkaga  borib,  butun  dunyodan 
yigMlgan  hojilar  huzurida  o‘zini  tanitib  va’z  aytadi.  Aqidalarini 
sharhlaydi.  Xuddi  shu  yili  Muhammad  ibn  Saud  Najd  oMkasini  davlat 
deya  eMon  qiladi  va  bu  davlatda  vahhobiylikning  etakchi  diniy  oqim 
ekanligini  rasmiylashtiradi.  Yangi  diniy  oqim  badaviylar  o ‘rtasida  keng 
tarqala  boshlaydi.  Zero,  vahhobiylar  odamlarni  tenglik,  birodarlikka 
chorlar,  maishiy hayotdagi  dibdabayu  as’asaga chek qo‘yishni talab qilar 
va bu g'oyalar oddiy savods'z xalq  ongiga yaxshi singardi.
Vahhobiylik  bosqinchiiik  unishlari  bayrogM  boMsa-da,  Arabistonni 
Saudiylar boshchiligida  binashtirishga mafkuraviy  asos  boMdi.  Ayniqsa, 
arablami  Islomning  yasb.il  bayrogM  ostida  birlashtirish  g'oyasi  o‘sha 
paytda arab yerlarini  bosib  olib  hukmronlik qilayotgan  Turkiyaga qarshi 
qaratilgan  edi.  Albatta,  bu  g'oyalar  arablar  ongini  chulg‘ab  olsa  nima 
ro‘y berishini Xemper 
v j
 
uning maslakdoshlari  yaxshi tushunardi.
Vahhobiylar  bayrarnlar  va  unga  bogMiq  marosimlarni,  muqaddas 
ziyoratgohlarni,  avliyolarni  inkor qildi,  o ‘zlariga mos  kelmagan mahalliy 
ruhoniylami  quvgMn  qildi,  egallagan  joylaridagi  avliyolar  qabrlarini 
buzdilar.  Muqaddas  Jrsoblangan  daraxtlami  kesib  tashladilar  va  shu
37

---

bilan  Arabistonda  feodal  tarqoqlikning  g'oyaviy  va  ruhiy  tayanchini 
yo‘qotdilar.  Chunki  muqaddas joylari  boMmagan  vohalar  o'zlari  alohida 
ajralib turish  bazasidan  ajralar va ziyoratchilar xayru  ehsonidan  mahrum 
bo‘iar  edilar.  Vahhobiylar  dastlab  Najd  vohasini  birlashtirishga  harakat 
qildilar.  Makka  va  Madinaga  hatto  payg'ambar qabriga ziyoratga borish 
ta’qiqlandi  (faqat  Ka’baga  hajdan  tashqari).  Bulaming  hammasi  hanafiy 
mazhabiga, turk hukmronligiga qarshi qaratilgan edi.
Natijada vahhobiylik  bayrogM  ostida Markaziy Najd  birlashtirildi  va 
60-yillarda  qo‘shni  viloyatlarga  hujum  uyushtirilib,  1773-yillari  Riyad 
shahri egallandi hamda ko'p o ‘tmay  Markaziy  Arabiston birlashdi.
1788  yilda  Muhammad  Abdul  Vahhob  Aziz  ibn  Saud  davrida taxtni 
merosiy  qoldirish  huquqi  haqida  fatvo  berdi.  Vahhobiylarning  Sharqiy 
Arabistonni  istilo  qilish  chog'ida,  1792-yili  Muhammad  ibn  Abdul 
Vahhob vafot etdi.  Undan 20 ta xotin  va  18 ta farzand  qoldi.  5  o‘g‘il  va 
bir qancha nevaralari yirik ruhoniylar boMib etishdilar.
Vahhobiylarning  eng  dahshatli  qilmishlaridan  biri  1802-yili  aprelda 
yuz berdi.  Shu  kuni  ular Karbaloga  hujum  qilib,  Imom  Xusayn  masjidini 
vayron  qildilar,  uning  oltin  g'ishtlardan  ishlangan  gumbazini  buzib, 
taladilar.  2  mingdan  ortiq  odamlarni  qilichdan  o'tkazdilar,  hatto 
xomilador  ayollar  va  bolalami  ham  ayamadilar.  Afsonaviy  boyliklami 
talab,  shaharni  vayronaga  aylantirib  ketdilar  Ularning  davlati  hududlari 
tezlik  bilan  kengaya  boradi  va  1806-yili  kirmatlardan  so‘ng,  ikkinchi 
bo‘lib  vahhobiylar  Makka  shahriga  bostirib  kiradilar  (ma’lumki, 
islomiylarning  asosiy  shaxobchalaridan  hisoblangan  karmatlar  milodiy 
930-yil  haj  vaqti  Makkaga  hujum  qilib,  uni  talon-taroj  etganlar.  Hajga 
borganlarni  o ‘ldirganlar, birqism ini  qul qilganlar,  Ka’butullohdagi  Hajar 
al-Asvad, ya’ni  qoratoshlami parchalab, o‘lja qilib olib ketganlar).
Fransuz  islomshunos  olimi  A.Myusse  o'zining  “Islom”  nomli 
kitobida  tarixiy  manbalarga  asoslanib,  vahhobiylarning  Makkadagi 
vayronagarchilik  ishlarini  ta’riflagan.  M a'lum  bo‘lishicha,  vahhobiylar 
ham  muqaddas  shaharni  oyoqosti  qilishda  kannatlardan  qolishmagan. 
Shahardagi  o'nlab  masjidlar  va  madrasalar  buzib  tashlangan  va  o ‘t 
qo‘yilgan.  Ular  faqat  Ka'banigina  buzishga ju r’.it  etmaganlar.  Minglab 
qop-qora,  beliga  faqat  lungi  taqib  olgan  juldur  jangchilar  Makkaning 
ko‘cha  va  maydonlarida  qozonlar  osib,  ovqat  p ii’iirar,  shu  yerda  dam
38

---

olar  edilar.  Makkaliklarga  tamaki  chekish  va  ipakli  kiyimlar  kiyish  man 
qilindi.
Vahhobiylar ko'p  o'tmay  Madinani  ham  bosib  olishdi.  Bu  erda ham 
Makkadagi  kabi  xunrezliklar  avj  oldi.  Payg‘ambarimiz  qabrlari  ham 
poymol  qilindi  va 
11
  yerdagi  xazina  talandi.  Vahhobiylar  qabr  yonida 
doshqozon qurib,  uni  oshxonaga aylantirishadi.  Musulmon olamida misli 
ko‘rilmagan  besaranjomlik  boshlanadi.  Chunki,  vahhobiylaming  haj 
uchun  soliqlarni  oshirib  yuborganligi  va  an’ana  tusiga  kirgan  islomiy 
odatlarni  tan  olmasliklari  natijasida  haj  yoMlari  bekilib  qolgan  edi. 
Minglab  musulmonlar  Islomning  besh  asosiy  ruknidan  biri  -   haj  qilish 
imkoniyatidan 
mahrum 
bo'ldilar. 
Vahhobiylaming  ta’sir  doirasi 
kengayib, hijoz va haj  o‘lkalaridan tashqarigayoyildi.
Vahhobiylaming  qurolli  guruhlari  hatto  Suriya  va  Iroq  hududiga 
ham tez-tez bosqinlar uyushtirib turardi.
Mustamlakalar  vazirligi  vahhobiylar  hukumatini  haqli  ravishda 
qullar  bilan  ta’minlab  turardi,  -  deb  yozadi  Xemper,  -  vahhobiylar 
hukumati  yo"l  niqobi  ostidagi  o‘n  nafar  jangovar  ingliz  ofitserini 
xizmatga  oladi.  Ular arab  tilini  va  sahroda jang  qilish  taktikasini  yaxshi 
o;rganadilar.
Biz  o ‘z  rejalarimizni  shu  ofiuerlar  b  Ian  muhokama  qilardik.  Har 
ikala 
Muhammad 
ham 
bizning 
koVsatmalarimiz 
bo‘yicha 
ish 
yuritishardi.  Mustamlakalar vazirligidan  maxsus  ko'rsatmalar boMmagan 
taqdirda,  siz  qiladigan  ishlarimizni  o‘^imiz  rejalashtirib  olaverardik. 
Hamma ingliz ofitserlari  mahalliy ayollarga uylanishdi.
Albatta,  Angliya  vahhobiylarni  q o ‘llab-quvvatlash  orqali,  Turkiyani 
zaiflashtirmoqchi 
bo‘lgan.  Bu  h э1  Turkiya  hukmron  doiralarini 
tashvishga  qo‘yishi  tabiiy  edi.  Shu  bois  turk  hukumati  vahhobiylarga 
qarshi  harbiy  harakatlami  boshladi.  Shu  paytda  Misr  podshosi  bo‘lgan 
Muhammad  Ali  Istanbuldan  vahhobiylarni  tugatish,  ular  isyonini 
bostirish  haqida buyruq oladi.
Milodiy  1811-yili  Muhammad  Ai ming  qo‘shinlari  vahhobiylar bilan 
jangga  kirishadi.  Misr  qo‘shinlari  asta-sekinlik  bilan  bo‘lsa-da,  Hijozni 
vahhobiy I ardan  ozod  eta  boshladilar.  Makka  va  Madina  shaharlari  ham 
ular  qo'lidan  tortib  olindi.  Haj  y o ‘llarining  xavfsizligi  ta’minlandi. 
Musulmonlar yana  Makka  va  Madir ani  tavof qilish  imkoniyatini  qo‘lga 
kiritdilar.  Oradan  etti  yil  o‘tgach,  milodiy  1818  yili  Muhammad  Ali
39

---