M lafasov, X. S. Jumaniyozov, G. K. Masharipova, E. Xoliqov, E. M. Mallaeva diniy ekstremizm, missionerlik

vahhobiylar  hukumatini  tor-mor  qilishga  muvaffaq  bo‘ldi.  Lekin  uni 
butunlay tag-tugi bilan yo‘qotolmadi.
Vahhobiylik  harakati  Turkiya  hukmronligidan  qutulish  harakatiga 
aylandi.  Angliya  bu  harakatni  qo‘llab-quvvatlashda  davom  etdi. 
Masalan,  mashhur  ingliz  josusi  Lourens  Aravisi  uzoq  muddat 
q o'zg‘olonchilar orasida boMib, ularga yordam  bergani m a’lum.
Vahhobiylik  hozirga  qadar  ham  Saudiya  Arabistonida  hukmron 
g‘oya  hisoblanadi.  Bu  oqimning  izdoshlari  Hindistonda  Janubi-sharqiy 
Osiyo va Afrika mamlakatlarida ham  uchraydi.  Keyingi  davrda esa,  unga 
ergashuvchilar  Pokistonda,  Afg'onistonda,  Tojikistonda  ham  paydo 
boMdi.  Vahhobiylikni  tarqatuvchilar  0 ‘zbekistonda  ham  faoliyat 
ko‘rsatgan.
2.Diniy fundamentalizm va ekstremizm  tushunchalari: 
mohiyati va mazmuni
0 ‘qituvchi 
talabalarg.i 
masala 
bayonini 
oldiniga 
chor 
hukumatining,  keyin  sovet  hukumatining  m a’naviy-ma’rifiy  sohadagi 
siyosatining  mohiyati  va  undan  ko‘zlangan  maqsad  nima,  g‘oyaviy 
bo‘shliq  nima ekanini  yana bir bor ta’kidlashdan  boshlashi  muhim.  130- 
yillik  mustamlakachilik  va  mi'stabid  tuzum  davrida  xalqimizni  o‘zining 
ma’naviy  ildizlaridan  ayirish,  iinni jam iyat  hayotidan  siqib  chiqarishga 
qaratilgan  siyosat  natijasida  m a’naviyat  va  m a’rifat  o ‘mini  m a’lum 
darajada  jaholat  egalladi.  Yurtaoshlarimiz  Qur’oni  karim,  Hadis, 
tasaw uf,  shariat,  fiqh  ilmlari  hacida  umumiy  tushunchaga  ham  ega 
bo im ay qoldi.
Ana  shunday  sharoitda,  mustaqillikka  erishgan  0 ‘zbekistonga  o‘z 
ta’sirini  o ‘tkazishga  intilgan  yovuz  kuchlar  islom  omilidan  g ‘arazli 
maqsadlarda  foydalanishga harakat  qildilar.  Islom  dinining  sof g'oyalari 
niqobi  ostida siyosiy  hokimiyatni  egallashga  intildilar.  Alloh,  islom  kabi 
so‘zlar  bilan  nomlangan,  eshi tilishi  jarangdor  «Islom  uyg‘onish 
partiyasi»,  «Hizbulloh»  («Alloh  partiyasi»)  kabi  partiya  va  tashkilotlar 
tuzib,  mavjud  konstitutsiyaviy  tuiiim ni  ag‘darib  tashlab  islom  davlati 
qurish,  halifalikni  qayta  tiklashga  harakat  qildilar.  Vaholanki,  Islomda 
partiyalar tuzib,  guruh-guruhlarga  ajralib  harakat  qilish  man  etilgan.  Bu 
haqda  Qur’oruiing  Oli  Imon  surasi,  ,’03-oyatida  shunday  deyilgan:  «Va
40

---

barchangiz  Allohning  arkoni  (Qur’on)  ga  bog‘laningiz  va  (firqalarga) 
bo‘linmangiz».
Dinni  asl  holida  saqlab  qolish  uchun  harakat  qilib  odamlami  bir- 
biriga  qarshi  qo'yib,  qon  to‘kishni  tashkil  qilayotgan,  amalda  esa, 
o'zining manfaatlarini o'ylayotgan kishilar Yevropada fundamentalistlar, 
O 'rta Osiyoda esa. aqidaparastlar, deb ataladi.
Fundamentalizm  so‘zi  lotinchadan  kelib  chiqqan  b o iib .  asos, 
poydevor  ma'nosini  bildiradi.  Fundamentalizm  barcha  dinlarga  hos 
bo'lib.  unda  dinning  asli  qanday  bo‘lsa,  shundayligicha  saqlab  qolishga 
harakat qilinadi.
Fundamentalizm  -   ya'ni  aqidaparastlik  -   m a’lum  din  vujudga 
kelgan  ilk  davriga  qaytish  va  shu  yo ‘l  bilan  zamonaning  barcha 
muammolarini  hal  qilish  mumkin  degan  fikrni  ilgari  suruvchilarning 
qarashlaridir.  Diniy  fundamentalizm -  m a’lum  din,  shu jumladan,  Islom 
dini 
aqidalarning 
o ‘zgarmasligini 
himoya 
qiladigan, 
vahiy 
va 
m o‘‘jizalarning  muqaddas  kitoblardagi  bayonining  harfiy,  so‘zma-so‘z 
talqini  tarafdori  bo'lgan  qarashdir.  Bunday  qarash  tarafdorlari  diniy 
aqidalarning 
har 
qanday 
majoziy 
talqiniga, 
izohlanishiga 
murosasizliklari  bilan ajralib turadilar.
Diniy  fundamentalizm  -   din  aqidalarini  so‘zma-so‘z  talqiniga 
asoslangan  e’tiqodni  aqlga  tayangan  mantiqiy  dalillardan  ustun 
qo'yadigan, 
muayyan 
din, 
shu  jumladan 
Islom 
dini 
e’tiqodi 
shakllanishining 
boshlang'ich 
davrida 
belgilangan 
barcha  yo‘l- 
yo‘riqlaming  qat’iy  va  og‘ishmay 
bajarilishini 
talab  qiladigan 
tushunchadir.
Yuqoridagilardan kelib  chiqib,  Islom  fundamentalizmi -  Qur’on va 
hadislarni  s o ^ n a -s o 'z   talqin  etuvchi,  ilk  islomga  qaytishga  qaratilgan 
aqidalami 
targ‘ib 
qiluvchi 
diniy-konservativ 
rnhdagi 
oqim 
tarafdorlarining  qarashlari,  deyishimiz  mumkin.  Islom  fundamentalizmi 
vakillari  islomning  fundamental  (asosiy)  tamoyillari  jamiyatning 
taraqqiyot yoMini  belgilab  beradi,  deb  hisoblaydilar va faqat ularga amal 
qilishga da’vat etadi.
Ekstremizm  so'zi  fransuzcha  -   lotinchadan  kelib  chiqqan  bo‘lib, 
mazmuni  jamiyatdagi  u  yoki  bu  hodisa,  jarayonlarga  nisbatan  keskin 
fikrlami  bildirilishi  va qattiq  tadbirlarni  qoMlanilishi,  yoki  keskin  fikr va 
choralami  yoqlovchi,  uning  amalga  oshirilishiga  tarafdor  m a’nolarini
41

---

bildiradi.  Biinday  keskin  fikrlar  sog'lom   yoki  nosog'lom  bo'lishi 
mumkin.  Jamiyat  uchun  nosog'lom,  uning  taraqqiyotiga  zid  bo‘lgan, 
jamiyatda,  fuqarolar  va  millatlar  o'rtasidagi  munosabatlarda  beqarorlik 
keltirib  chiqaradigan  keskin  chora  va  fikrlami  ilgari  suruvchi,  ulami 
amalga oshirishga intiluvchi,  uni yoqlovchilarni  ekstremistlar deyiladi.
Yuqoridagilardan kelib chiqib,  diniy  ekstremizm  u yoki  bu dinning 
aqidalarini,  qonun-qoidalarini  kishilar  hayoti  va  jamiyatga  joriy  etish, 
qaror  toptirishda  keskin  chora  va  tadbirlar.  zo'ravonlik  qo‘llashga 
aytishimiz mumkin.
Islom  ekstremizmi  -   islomning  qadimiy  g'oyalari  va  ideallarini 
qayta  tiklashni  kuch  ishlatish  yo‘li  bilan  amalga  oshirishga  qaratilgan 
diniy-siyosiy  harakat.  Bunday  harakat  diniy  mutaassiblikka  asoslangan 
bo‘lib,  muayyan  mazhab  ta’limotiga  qattiq  yopishib  olish  oqibatida 
yuzaga  keladi  va  muayyan  siyosiy  va  iqtisodiy  manfaatlarni  amalga 
oshirishga ochiqdan-ochiq intiladi.
Diniy  ekstremizm  faqat Islom olamiga tegishli  bo‘lib qolmay, balki 
dunyodagi  barcha  dinlarga  ham  xos  hodisadir.  Masalan,  o ‘rta  asrlarda 
xristian  ekstremist  ruhoniylari  muqaddas  kitoblarda  belgilangan  har 
qanday  aqidalarga  qarshi  chiqish  Xudoning  irodasini  buzishdir,  bu  eng 
katta gunohdir deb,  bunday  kishilarni dindan  qaytganlikda ayblab,  ularga 
nisbatan  keskin  choralar qo'llab,  ayovsiz jazolaganlar.  Xususan  13-asrda 
papa  qo‘shinlari  Fransiyaning janubida  20  ming  Kishini  qirib  tashlagan. 
Ilg‘or  fikrli  ziyolilarga  qarshi  inkvizatsiya  (maxsus  cherkov  sudi)  sudi 
joriy  etilib  Jordono  Bruno  o‘tda  kuydirildi,  Galileo  Galiley  besh  oy 
qamoqqa  solinib,  tavbasiga  tayantirildi.  Lekin  bt'.ribir  u  «Yer  aylanadi» 
degan fikrdan qaytmadi.
Islom  dini  doirasida birinchi  ekstremistik  oqim -  xorijiylar harakati 
bo‘lgan.  Xorijiylar  halifa  Ali  ibn  Tolib  bilan  unm aviylar  davlatining 
asoschisi  Muoviya  o‘rtasidagi  urushni  muzokarc  va  kelishish  orqali 
to‘xtatish  siyosatiga  Ali  rozilik  bergani  uchun,  i.nga  qarshi  bo‘ldilar. 
Xorijiylardan  bin  Abdurahmon  ibn  Muljam  as-Sorimiy  661-yilda  4- 
halifa Ali  ibn  Abu  Tolibni  yarador qilib  o ’ldirdi.  Xorijiylar ummaviy  va 
abbosiylar 
halifaligiga 
qarshi 
urush 
olib 
5orib, 
juda 
ko‘p 
musulmonlarning o‘limiga sababchi  bo‘lganlar.
Islomdagi  eng  ta’sirchan  diniy  ekstremistik  r.uruhlardan  biri  1928 
yilda  Misrda  tashkil  topgan  «Musulmon  birodarlari»  («Al-ihvon  al-
42

---