M lafasov, X. S. Jumaniyozov, G. K. Masharipova, E. Xoliqov, E. M. Mallaeva diniy ekstremizm, missionerlik

muslimun»)  uyushmasidir.  Bu  uyushma  diniy-siyosiy  tashkilot  bo‘lib,  u 
hayr-ehson  va  ma’rifatchilik  faoliyatidan  tortib to  siyosiy  hayotda terror 
usulini  qo‘i!ashgacha  boMgan  murakkab  taraqqiyot  yoMini  bosib  o ‘tdi. 
Diniy  ekstremistik  kuchlar  20-asrning  60-70-yillarida  Misrda  Jamol 
Abdul  Nosir  hukumatini  ag‘darib  tashlashga  urindilar.  1981-yilda  esa, 
Misr prezidenti  Anvar Sadatga suiqasd  uyushtirib o'ldirdilar.
1994-yi Ida  Qandahor  hududida  yuzaga  kelgan  yangi  siyosiy 
harakat  -   «Tolibon»  harkati  ham  diniy  ekstremizmning  Afg‘onistondagi 
bir  ko‘rinishidir.  Ular  Afg‘oniston  hayotiga  o'rta  asr  diniy  tartib- 
qoidalarini  tatbiq  etish,  xalqni  dunyo  madaniyatidan  uzib  qo‘yish 
yoMidan  bordilar.  Tolibonlar  hokimiyat  tepasiga  kelgach,  «Inson 
huquqlari 
umumiy  deklaratsiyasi» 
va  undagi 
mezonlarga  amal 
qilmadilar.  Oddiy  insoniy  haq-huquqlar  poymol  etildi.  Xotin-qizlami 
erkin  bilim  olish  va  mehnat  qilish  huquqidan  maxrum  etish,  ulami  yana 
chodra va paranji  ichiga tiqish yoMida  keskin  chora-tadbirlar o ‘tkazdilar. 
Yigitlarni  soqol  o’stirib  yurishga  majburladilar.  Navro'zni  islomga  zid 
deb topdilar.
Xullas,  tolibonlar  o‘zlari  egallagan  yerlarda  ko‘z  ko‘rib  quloq 
eshitmagan  xunrezliklarni  amalga  oshirib jafokash  afg‘on  xalqiga  ko‘p 
kulfatlar  keltirdilar.  Yon  qo'shnimiz  Tojikistonda  diniy  ekstermizm  150 
mingga  yaqin  begunoh  kishilarning  qurbon  boMishiga  olib  keldi.  Islom 
diniy  ekstremizmi  turli  mamlakatlarda  Ьафо  b o iajak   «islomiy  tartib» 
o‘matish  uchun  keskin  va  agressiv  harakat  qilish  zarur  deb  hisoblaydi. 
Ular  o ‘z  maqsadlarini 
amalga  oshirish  uchun  turli  usullardan 
foydalanmoqdalar.  Bularasosan  quyidagilardan  iborat:
-  Zo'ravonlik,  ya'ni  terroristik  harakatlami  amalga  oshirish  orqali 
omma  ichida  qo‘rquv  paydo  qilish  va  o ‘zlarining  kuchlarini  ko‘rsatish 
orqali  hukumatga bosim-tazyiq o ‘tkazish;
-  Mamlakat  iqtisodini  turli  yoMlar  bilan:  diversiya,  sanoat  va 
qishloq  xo‘jaligi  manbalarini  izdan  chiqarish  orqali  uni  tanazzulga 
uchratishga  urinish  bilan  hokimiyatni  zaiflashtirish  va  pirovardida 
osonlik bilan ag‘darib tashlash;
-  Turli  tashkilot  va  ommaviy  axborot  vositalarining  «beg‘araz» 
yordamida  go'yo  «mamlakatda  fuqarolarning  vijdon  erkinligi  huquqlari 
buzilmoqda  va  diniy  e’tiqod  poymol  etilmoqda»  kabi  sohta,  g‘arazli 
qarashlarni  tarqatib  hukumatni  din  sohasidagi  siyosatini  buzib  ko'rsatish
43

---

orqali  uni  obro‘sizlantirish  va  fuqarolaming  unga  bo‘lgan  ishonchini 
yo‘qotish;
-  Oz  sonli  diniy  tashkilotlarga  qarshi  xujum  uyushtirib,  hatto 
ulardan  ba’zilami  namoyishkorona  jismonan  yo‘q  qilish  yo‘li  bilan 
dinlararo  va  millatlararo  nizo  keltirib  chiqarishga  urinish  orqali 
mamlakatda beqaror vaziyatni  vujudga keltirish  va undan o‘z maqsadlari 
yo‘lida foydalanish;
-  Islomiy  m a’naviy-ma’rifiy  ishlami  zimdan  tashkil  etish  orqali 
mamlakatni  islomlashtirish  va  soddadil  fuqarolar  ongiga  asta-sekin 
xorijiy  va  mahalliy  doiralarning  ekstremistik  g’oya  va  maqsadlarini 
singdirib  borish.  Oqibatda  tayyor  boMgan  ijtimoiy  ongni  kerakli  vaqtda 
o‘z  diniy  ekstremistik  maqsadlarini  amalga oshirish  uchun  osonlik  bilan 
yo‘naltirib yuboradigan holatga keltirish va boshqalar.
Diniy  ekstremizmning  yuqorida  qayd  etilgan  ko‘rinishlari  bir 
vaqtning  o‘zida  namoyon  boMishi,  sharoitga  qarab  ba'zilariga  alohida 
urg'u  berilishi  mumkin.  Ulaming  Q ur'on  oyatlariga  asoslanishi 
Islomning  sof  g ‘oyalarini  jam iyatga  tatbiq  etish  uchun  emas,  balki 
yurtdoshlarimizning  e ’tiqodini  chalgMtish  va  islom  omili  orqali 
xokimiyatga  intilishdan  boshqa  narsani  ko‘zlamaydi.  Shuning  uchun 
islom  dini  va  islom  fundamentalizmi  haqida  so‘z  ketganda.  bu  ikki 
tushunchani bir-biriga aralashtirib yuborish kerak emas.
Diniy  ekstremizm  qanday  nomlanmasin  yoki  qanday  ko'rinishga 
ega boMmasin,  uning asosiy  maqsadi jangari  guruhlami  shakllash  orqali 
hokimiyat tepasiga kelishdan  iborat.
Umuman, 
«fundamentalizm», 
«ekstremizm», 
«terrorizm», 
«fanatizm»  kabi  so‘zlar  tom  m a’noda  hokimiyat  uchun  kurashuvchi 
ijtimoiy-siyosiy guruh va oqimlarga tegishlidir.
3 .Missionerlik tushunchasi, mazmun va  mohiyati
Missionerlik 
haqida 
so‘z 
borar 
ekan, 
eng 
avvalo 
ushbu 
tushunchaning  mazmun-mohiyatiga e’tibor  berish  lozim.  “Missionerlik” 
atamasi 
lotincha  “missio”so‘zidan  olingan  boMib,  o ‘zbek  tilida 
“yuborish”,  “vazifa  topshirish”,  shundan  kelib  chiqqan  xolda  missioner 
so‘zi  esa,  “vazifa  bajaruvchi”  degan  ma’nolarni  anglatadi.  Missionerlik
44

---

esa,  belgilangan  vazifalarni  hal  etishga  qaratilgan  nazariy  va  amaliy 
faoliyat jarayonini o ‘zida ifoda etadi.
Missionerlik 
xatti-harakatlarlarining 
paydo 
bo‘lishiga 
doir 
adabiyotlarning  tahlili  shuni  ko‘rsatadiki,  bu  so‘z  asosan  xristian  dini 
bilan bog‘lanadi.  Missionerlik,  unga xos  bo'lgan xususiyatlar tahlil etilar 
ekan,  har  yili  qayta  nashr  etiladigan  “Word  Book”  (Jahon  kitobi) 
ensiklopediyasida  “Missioner  biror  diniy  guruh  tomonidan  boshqalami 
o 'z diniga targ‘ib  qilish va  kiritish uchun  yuborilgan  inson”,  - fikri  qayd 
etilgan.  Moskvada 
nashr  etilgan  “Kirill  va  Mefodiyning  katta 
ensiklopediyasi” da  “Missionerlik biror diniy birlashma  vakillarining o ‘z 
e ’tiqodini  boshqa  din  vakillari  orasida  yoyish  harakati”,  -  degan  ta’rif 
keltiriladi.
Umuman  olganda  turli  lug‘at  va  adabiyotlarda  keltirilgan  ta’rif- 
tavsiflar  bir-biriga  juda  yaqin  bo‘lib,  ularga  tayangan  holda  quyidagi 
xulosalami  ilgari  surish  mumkin.  Avvalombor,  missionerlik  bir  dinga 
e ’tiqod  qiluvchi  halqlar  orasida  boshqa  dinni  targ‘ib  qilishni  anglatadi. 
Bunday  harakatning  dastlabki  ko'rinishlari  miloddan  avvalgi  III  asrda 
Hindistonda  buddizm  doirasida  ro‘y  bergan. 
Xristianlikda  esa, 
missionerlik  IV  asrda  paydo  bo'lgan.  Rivojlangan  davlatlar  tomonidan 
mustamlakachilik  harakatlari  kuchaygach,  katolik  missionerlari  mazlum 
xalqlar  orasida  ham  o 'z  xatti-harakatlarlarini  kuchaytira  boshlashdi. 
Shuningdek,,  xristianlik  doirasida  tashkil  etilgan  turli  diniy  ordenlar 
yangi  mustamlakalar  bosib  olishda  ham,  mustamlakachillika  qarshi 
milliy  ozodlik harakatlarini  bostirishda ham  faol  ishtirok eta boshlashdi. 
Shunisi  e’tiborga  molikki,  missionerlik  rivojlanib  borgan  sari  tegishli 
tashkiliy  asoslar  ham  yaratib  borilgan.  Xususan  katolik  missionerlariga 
rahbarlik  qilish  uchun  papa  Grigoriy  XV  1662-yilda  Diniy  targ‘ibot 
kongregatsiyasini  (1968-yildan  “Xalqlami  Injilga  e ’tiqod  qildirish 
kongregatsiyasi) ta’sis etgani  fikrimizning dalili bo‘la oladi.  Rim papasi 
Piy  XII  ning  “Prinseps  postorum”  (1959),  Pavel  VI  ning  “Populorum 
progressio”  (1967)  nomalari,  II  Vatikan  soborida  (1962-1965) 
missionerlik masalalariga bag‘ishlab qabul  qilingan maxsus  dekret qabul 
qilingani ham bu yo'ldagi ishlar tadrijiy tashkil etilganini ko‘rsatadi.
Missionerlik 
muassasalari 
yirik 
kapital 
va 
yer-mulklami 
tasarruflariga  olib,  o ‘z  mamlakatlarining  kolonial  hududlarda  olib 
borayotgan siyosatini qo‘llab-quvvatlashja ham faol ishtirok etishgan. Bu
45

---