Neotropik
Neotropik oblasti butun Janubiy Amerikani, Markaziy Amerikaning
katta qismini (shimolda Meksika yassi tog’liklarigacha), Katta va Kichik
Antil, Bagam, Galapagos, Xuan-Fernandes kabi orollarni hamda bir qator
mayda orollarni o’z tarkibiga kiritadi. Bu oblast asosan toropik zonada
joylashgan bo’lib, faqat uning eng janubiy chekka qismi mo’’tadil zonani
egallaydi. Neotropik oblastning boshqa oblastlar bilan ancha uzoq
muddatda aloqada bo’lmaganligi (alohidalashganligi) bu oblastda juda
o’ziga xos va boy faunaning shakllanishiga olib kelgan. bu oblastda
boshqa oblastlarda keng tarqalgan ko’pgina hayvon guruhlari uchramaydi.
Jumladan, hasharotxo’rlardan krotlar, tipratikanlar uchramaydi. Kam
sonda uchrovchi yerqazarlar esa oblastga juda yaqinda Neoarktikadan
kirib kelishgan. Viverralar, sirtlonlar va qunduzlar ham oblast uchun xos
emas. Boshqa oblastlarda keng tarqalgan tuyoqlilar faunasining mazkur
oblastda kambag’alligi va ayniqsa kovakshoxlilar (kovushshoxlilar) ning
mutlaqo uchramasligi qayd etiladi. Sut emizuvchilardan xaltalilarning
bitta kenja turkumi-ko’p kesgichlilar (Polyprotodontia) uchradi (bu kenja
turkum Avstraliya uchun ham xos). Oblastda xaltali kalamushlar yoki
opossumlarning 70 dan ortiq turlari tarqalgan. Ularning ayrimlari
jumladan, oddiy shimol opussumi Neoarktikada ham uchraydi. Suv
opossumi
yoki
plaun
Janubiy
amerika
xaltalilarining
yirigi.
Hasharotxo’rlardan qayd etilgan “kelgindi” yerqazarlardan tashqari ancha
ilgari tarqalgan, bitta endemik oila-kovaktishlilar uchraydi. Qo’lqanotlilar
9-oilaga mansub bo’lib, ularning turlari juda ko’pchilikni tashkil etadi.
Ular asosan tropik rayonlarda uchraydi va hasharotlar, mevalar, nektar va
changchilar
bilan
oziqlanishadi.
Qon
so’ruvchi-vampirlar
esa
75
qo’lqanotlilarning o’ziga xos qiziqarli guruhi bo’lib, ular Argentinadan va
Chilining markaziy qismidan tortib Meksikagacha tarqalgan.
Noto’liq tishlilar (Edentata) Neotropik oblastning eng xarakterli sut
emizuvchilar turkumi sanalib, o’z tarkibiga uchta oilani (zixrlilar,
chumolixo’rlar,
yalqovlar)
biriktiradi.
Hozirgi
noto’liq
tishlilar
qachonlardir boy va juda xilma-xil bo’lgan faunaning qoldiqlari
hisoblanishadi.
Neotropik oblastining xarakterli hayvonlari:zixrli, goatsin, kolibri,
yalqov, yaguar, rozaliya, vikunya, lama, katta chumolixo’r, kondor,
nandu tuyaqushi, kokilli palamedeya, tukan, suv cho’chqasi, tekistlik
tapiri, iguana, kayman
Chumolixo’rlar oilasining 3-turi uchraydi. Ularning ichida nisbatan
yirigi katta yoki gigant chumolixo’rdir (bo’yi-2 metrgacha, og’irligi 20-36
kg). Bu tur nuqul yer ustida hayot kechirishga moslashgan. Tamandua
yoki o’rtacha chumolixo’r va karlik chumolixo’rlar hayotining asosiy
qismini daraxtlarda o’tkazishadi. Chumolixo’rlar hasharotlar (termitlar,
chumolilar) ko’plab yig’iladigan joylarda yashashadi. Ular Janubiy
Meksika o’rmonlaridan tortib Argentinaning shimoligacha tarqalgan
Karlik chumolixo’r Trinidadda ham uchraydi. Zixrlilarning 20-turi oblast
uchun xos bo’lib, ularning areali chumolixo’rlar va yalqovlarga qaraganda
ancha keng. To’qqiz yo’lakli zixrli Shimoliy Amerikaning Kanzas va
Alabama shtatlariga ham tarqalgan. Ayni vaqtda bu tur Amerikaning
janubiga tarqalishda davom etmoqda. Zoomagazinlarda sotish uchun
ularning ko’plab keltirilishi bunga sabab bo’lmoqda.
Primatlarning barchasi keng burunli maymunlarning endemik ust
oilasiga mansub. Ularning ikkita oilasi farq qilinadi. Bulardan biri o’ynoqi
maymunlar. Ular uncha katta bo’lmagan, chipor maymunlar bo’lib, tashqi
76
tuzilishi va xulqi bilan ajralib turadi. O’ynoqi maymunlarning 33 turi bor
(marmozetlar, tamarinlar, o’ynoqilar). Areali esa Janubiy Braziliyadan
Panama va Kosta-Rikagacha davom etadi. Ikkinchi oila-kaputsinlarning
37 turi uchraydi (merikinlar, saklar, revunlar, saymirlar, koatalar va
boshq). Ular orasida revunlar (og’irligi 7,4 kg) qiziqarli xulqi bilan ajralib
turadi. Yirtqich sut emizuvchilar Neotropik oblastda ko’plab uchraydi.
Ammo ular orasida sirtlonlar, viveralar yo’q. Yirik mushuksimonlardan
puma, yaguar va nisbatan mayda otselot tipik turlardan sanaladi. Patagon
pampas mushugi va yaguarundi endemik sanaladi. Oblastning eng chekka
hududida uchrovchi baribala ayig’ini hisobga olmaganda, uning Shimoliy-
G’arbiy And qismida yashovchi ko’zoynakli ayiq yagona ayiq
hisoblanadi. Savannalarida mayda tulkilar va uzunoyoqli bo’ri uchraydi.
Dengiz sut emizuvchilaridan dengiz sigirini (siren) va chuchuk suv
delfinlarini eslatib o’tish lozim.Tuyoqlilar faunasi juda kambag’al. Toq
tuyoqlilardan 3-turdagi tapirlar Markaziy Meksikadan Paragvay va
Argentinagacha bo’lgan hududdagi tropik botqoq o’rmonlarda yashashadi.
Juft tuyoqlilardan pekarlar hamda amerika bug’ulari (botqoq, and va
mazami bug’ulari)ni ko’rsatib o’tish mumkin.Amerika tuyalaridan
xonakilashtirilgan lama va alpaka yovvoyi guanako va vikunya kabi turlar
uchraydi.
Neotropik oblast qushlari 2500 turdan tashkil topgan. Janubiy
Amerika qushlarining 90% endemiklardan iborat. Bu joyda nanduning 2-
turi uchraydi. Ulardan biri shimol nandusi bo’lib, u oblastning shimoli-
sharqida uchraydi. Ikkinchi tur –Darvin nandusi esa janubda yashaydi.
Tovuqsimonlardan gokko (daraxt tovuqlari) va goatsin oilalari oblast
uchun xarakterli. Amerika tasqaralarining 6-turi oblastga xos bo’lib, ular
orasida qirol tasqarasi, kondor va boshqalar uchraydi. Ularning ayrimlari
ayni vaqtda kamayib ketgan. Tentakqushlardan endemik tur sanalgan
77
yagona guaxaro uchraydi. Mazkur tur koloniya holida yashaydi va
uyalarini g’orlarga qo’yadi. Mevalar bilan oziqlanuvchi bu turda g’ordagi
qorong’i sharoitda harakatlanish imkonini beruvchi exolokatsiya
xususiyati shakllangan. Qizig’i shundaki uning jo’jalari kuchli oziqlanishi
oqibatida ko’p yog’ zaxirasiga ega bo’ladi, natijada voyaga yetgan
qushlarga nisbatan massasi oshib ketadi. Mahalliy aholi jo’jalarning
yog’ini oziq-ovqat sifatida ishlatishadi. Janubiy Amerikada kolibralarning
320-turi uchraydi. Bu hudud ularning vatani hisoblanadi. Kolibralar eng
mayda qushlar bo’lib (og’irligi 1,6-20 g), chiroyli pat va par qoplamlariga
ega bo’lganliklari uchun ularni uchuvchi brilliantlar deyishadi. Shu
sababli ko’pchilik turlari topaz, sapfir, rubin kabi nomlar bilan ataladi.
Neotropik oblastning to’tilari o’zining juda xilma-xilligi bilan ajralib
turadi. Faqat shu oblastdagina to’tilardan yirik ara va amazoniylar
uchraydi. Qushlarning tukanlar oilasiga mansub turlari 37 tani tashkil
etadi. Ular qizilishtonlarning urug’lari bo’lib, Braziliyadan Meksikagacha
uchraydi. Endemiklardan momotlar ham uchraydi. Bu qushlar ko’k
qarg’asimonlarga tegishli bo’lib, qirg’oqlarda qazib uya qurishadi.
Galapagos orollarida yashovchi fil toshbaqalarining 13 ta kenja
turlari (og’irligi 200 kg gacha) mavjud. Ular hozirda butunlay qirilib
ketish arafasida turishibdi. Timsohlar (kaymanlar) oblast daryolarida juda
xilma-xillikka ega. Kaltakesaklar orasida iguanlar sonining ko’pligi va
juda xilma-xillikka egaligi bilan ajralib turadi. Ular orasida daraxtlarda,
dashtlarda, qoyalarda, tog’larda va yarim suvda yashovchi formalari bor.
Ayrimlarining erkaklarini boshi va tanasining orqa tomonida teridan
shakllangan taroqsimon o’simtalari bo’lib, bu ularga fantastik ko’rinish
bag’ishlaydi. Dengiz iguanlari Galapagos orollarida yashashadi.
Ilonlardan yirik bo’g’ma ilonlar jumladan, boa va anakonda bu
hudud uchun xos. Eng yirik-ilon anakonda (uzunligi 11 metrgacha)
78
Amazonka va Orinoko daryolari yaqinida yashaydi. Zaharli aspidlar ham
ko’pchilikni tashkil etadi. Birgina qirol aspidlari avlodiga mansub bo’lgan
65 tur va kenja tur ilonlar uchraydi. Bu oblastda uzunligi 4 metrgacha,
zaharli tishlari 2,5 sm ga yetuvchi bushmeyster ilonlari ham uchraydi.
Xuddi shunday boshqa zaharli ilonlar ham keng tarqalishga ega.
Amfibiyalar faunasi tarkibida asosan dumsizlar va oyoqsizlar
turkumi vakillari uchraydi. Oyoqsiz amfibiyalarning 16 turi tuproqda,
chumoli va termitlarning uyalarida hamda suvda yashashga moslashgan.
Baliqlarning tur tarkibi bo’yicha mazkur oblast dunyoda birinchi
o’rinni egallaydi. (2700 tur). Faqat Amazonkada ularning 1000 dan ortiq
turlari yashashadi. Bu joyda ko’pchilik turlar yaxshi o’rganilmagan. Ikki
xil nafas oluvchilardan lepidosirensimonlar oilasi uchraydi. O’zining
qonxo’rligi bilan ajralib turuvchi piranya baliqlari hamda akvariumlarda
saqlanuvchi tetra, neon va boshqalar ham oblastga tegishli turlardan
sanaladi. Elektr ugrlari endemik oilani tashkil etadi. Ularning yagona turi
uchraydi. Suyak tilli baliqlardan arapaima eng yirik chuchuk suv balig’i
bo’lib, uzunligi 4 metr, og’irligi esa 200 kg gacha. U Amazonkaning
asosiy ov baliqlaridan sanaladi.
Neotropik oblastning umurtqasizlari xilma-xilligi va ko’pligi bilan
ajralib turadi. Ayniqsa bo’g’imoyoqlilar (ko’p oyoqlilar, hasharotlar,
o’rgimchaksimonlar) ko’pchilikni tashkil etadi. Mahalliy skolopendralar
juda uzun (25 sm gacha) va zaharliligi balan o’ziga xos. Eng yirik
o’rgimchaklardan qushxo’r o’rgimchaklar hasharotlar, kaltakesaklar,
baqalar va hatto jo’jalar bilan ham oziqlanishadi.
Neotropik oblast faunasi nisbatan uzoq muddat alohidalashganligiga
qaramay u boshqa oblastlarning faunasi ta’sirida shakllangan. Nisbatan
uzoq o’tmishda mazkur oblast faunasi Avstraliya va Efiopiya bilan
79
aloqada bo’lgan. Ayrim olimlarning taxminicha, bo’r davrida xaltalilar
Janubiy Amerikadan Avstraliyaga Antarktida orqali o’tishgan.
Neotropik oblastida mahalliy uy hayvonlarining turlari juda kam.
Ularga lama, alpaka, dengiz cho’chqasi, muskus o’rdagi va hasharotlardan
koshinel (uning erkaklaridan karmina nomli bo’yoq tayyorlashda
foydalaniladi) ni misol qilish mumkin. Ammo hozirda bu oblast hududida
qachonlardir Yevropada xonakilashtirilgan ko’pgina hayvon turlari
ko’paytirilmoqda.
Neotropik zoogeografik oblastida 4 ta kenja oblast farq qilinadi.
Karib kenja oblasti, Markaziy Amerika kenja oblasti, Amozoniya kenja
oblasti, Patagon-Chili kenja oblasti
Dostları ilə paylaş: |