M. T. Do’stova B. X. Xo`janiyozova
Yüklə 4,01 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Madagaskar
Madagaskar oblastiga Madagaskar oroli va qator arxipelaglar hamda Hind okeanining janubi-g’arbiy qismida joylashgan alohida orollar (Komor, Seyshel, Maskaren, Amirant va boshqa mayda orollar) tegishlidir. Madagaskar oroli juda keng maydonni egallaganligi (587 ming kv. km.) sababli tabiiy sharoiti yetarli darajada xilma-xil, aholisi kam. Orolning markaziy qismi tog’lardan, qirg’oq qismlari tekistliklardan tashkil topgan. Uning markaziy qismidagi yassi tog’liklarning o’rtacha balandligi 1000-1500 metr, alohida cho’kqilari esa 2600 metrgacha yetadi. Mazkur yassi tog’liklarda o’rmonlar uchramaydi. Sharqiy tekistliklarda qalin tropik o’simliklar qoplamlari uchrasa, orolning janubiy chekka qismida esa cho’lga xos qiyofa va xususiyatlar shakllanadi. Geologik 98 ma’lumotlarga ko’ra, Madagaskar va Hindiston (Indo-Malay oblasti) orasidagi quruqlik aloqalari bo’r davrining oxirigacha saqlangan. Keyinchalik bu aloqalar uzilgan. Mozambik bug’ozi (eni 420 km.) Madagaskarni Afrikadan ajratib turadi. Hind okeani esa Madagaskarni Indo-Malay oblastidan ajratib turadi (3700 km. masofada). Madagaskarning florasi juda boy. Flora tarkibida 6000 turga mansub o’simliklar uchraydi. Shu turlardan taxminan 1500 tasi Afrikada ham tarqalgan. Madagaskar florasi palma, bambuk va orxideyalarning keng tarqalganligi bilan Afrikadan ajralib turadi. Bu yerda sayohatchilar tili bilan “orol endemigi” deb nomlanuvchi o’ziga xos daraxtlar o’sadi. Ular o’zining yirik barglarida yomg’ir suvini yig’adi. Bu suvning miqdori anchagina bo’lib undan ichimlik sifatida foydalanish mumkin. Hatto bu daraxtda daraxt baqalari ham yashashga moslashgan. Madagaskar faunasi orollarga xos xususiyatlarga ega. Fauna tarkibida endemiklar juda ko’p ammo uni efiopiyaning materik faunasi bilan solishtirganda tarkibining kambag’alligi yaqqol ko’rinadi. Madagaskarning hayvonot dunyosi o’ziga xos bo’lib, fitofaglar orasida mevaxo’r, daraxtlarda yashovchi shakllar yaqqol ustunlik qiladi. O’txo’rlar esa deyarli uchramaydi. Yirik yirtqich turlar va o’limtiklar bilan oziqlanadigan tasqaralar mutlaqo uchramaydi. Madagaskar faunasining o’ziga xosligi ucha olmaydigan aborigen hayvonlar misolida yaqqol namoyon bo’ladi. Ular to’rtta turkumga mansub bo’lib, barchasi endemiklardir. Hasharotxo’rlar bitta tipratikanlar yoki tenreklar Tenrecidae oilasini o’z tarkibiga kiritadi. Bu oila 13-avlod, 30-turdan tashkil topgan. Ekologik jihatdan tenreklar adaptatsiyalanish tufayli juda xilma-xillashgan. Jumladan, ular orasida tipratikanga, krotga, yerqazarlarga va hatto suvda suzuvchi ya’ni qunduzlarga analog bo’lgan tenreklar ham uchraydi. Sut emizuvchilar orasida eng xarakterlisi chala maymunlardir (20 tur). Ular juda xilma-xil. Butun Yer yuzida ham 99 bunchalik ko’p tur qayd etilmaydi. Chala maymunlar 3- oiladan tashkil topgan: haqiqiy lemurlar-Lemuridae, indralar- Indridae, ay-aylar Daubentoniidae. Madagaskar oblastining xarakterli hayvonlari:indri, rukonojka, fossa, lemur-katta, madagaskar cho’tka quloqli cho’chqasi, suvmoshaksimon kaklik, madagaskar bo’g’ma iloni,lemur-vari. Haqiqiy lemurlar faqat Madagaskar va Komor orollarida tarqalgan. Ular 15-turga mansub bo’lib, 6-avlodga tegishli. Ular orasida yirik turlardan vari va katta kabi turlarni qayd etish mumkin. Sichqonsimon lemur esa primatlarning eng mayda turlaridan sanaladi (13 sm). Indrilar oilasi 4-turni, ay-aylar esa 1-turni o’z ichiga oladi. Lemur va indrilar Madagaskarning qadimiy qatlamlaridan- pleystotsendan ham topilgan.Kemiruvchilar turkumidan endemik kenja oila- madagaskar xomyaklari Nesomyinae (12-tur) uchraydi. Oblastdagi barcha yirtqichlar viverralar oilasiga mansubdir (7- endemik avlod).Ular orasida eng ajoyib tur sifatida fossa –Cryptoprocta ferox uchraydi. U juda sodda tuzilishga ega bo’lib, quyi uchlamchi davr qazilma yirtqichlarini-viverralar va mushuklarning ajdodlarini eslatadi. Bu sodda tuzilgan hayvon Madagaskardagi eng yirik yirtqich sanaladi (uzunligi-1,5metr). Sut emizuvchilarining boshqa vakillari Afrikadan ko’chib o’tgan turlardir (inson tomonidan olib kelingan yoki tasodifiy kelib qolgan). Mazkur turlarga kalamushlar, sichqonlar va bir turdagi cho’tka quloqli cho’chqani kiritish mumkin. Ko’rshapalaklar Madagaskarda ko’pchilikni tashkil etadi, ammo ular oblastning o’zida shakllanmagan turlardan tashkil topgan. Ular orasida endemik oila vakillari ham uchraydi. Bu oblastga cho’tka quloqli chuchkalar ham xos bo’lib, bu hayvon bir vaqtlar inson tomonidan 100 keltirilgan va hozirda mustaqil tur sifatida erkin yashaydi. Qadimda bu yerda suv ayg’irlari ham yashashgan. Ularning qoldiklari pleytotsen qatlamlaridan topilgan. Shuni ta’kidlash lozimki, Madagaskar oblastida qo’shni Efiopiya oblastiga xos bo’lgan hartumlilar, karkidonlar, mushuklar, sirtlonlar, itlar, antilopalar, naytishlilar va boshqa ko’pgina turlar uchramaydi. Madagaskar qushlarining 58 % endemik turlardan iborat bo’lib, qolganlari Efiopiya yoki Indo-Malay oblastiga mansub turlardan shakllangan. Qushlar guruhlaridan quyidagi 3-endemik oila tipik sanaladi: madagaskar pittalari-Philepittidae, suvmoshaksimon kakliklar- Mesoenatidae va vangalar-Vangidae. Bir paytlar yashab qirilib ketgan, yirik ucholmaydigan qushlar- epiornislar va dodo ham ushbu oblastga tegishli endemiklar bo’lishgan. Boshqa joylarda bo’lgani kabi bu oblastda ham kosmopolit oilalarning (qo’ng’irlar, qoravoylar, qarchig’aysimonlar, qarqaralar, laylaklar, kakkular, kaptarlar, yapaloqqushlar, ko’ktarg’oqlar, qaldirg’ochlar) turlari tarqalgan. Madagaskarning reptiliyalar faunasi yetarli darajada boy. Bu joyda ko’pgina xameleonlar, gekkonlar, toshbaqalar tarqalgan. Afrikadagi kabi nil timsohlari Madagaskarda va oblastga tegishli Seyshel va Komor orollarida ham uchraydi. Haqiqiy kaltakesaklar va zaharli ilonlar oblastda uchramaydi. Bo’g’ma ilonlardan faqat madagaskar bo’g’ma ilonlari kenja oilasi –Sanciniinae (4-avlod) endemik vakillari uchraydi. Xameleonlar juda xilma-xil. Ular orasida yirik (uzunligi 1-metr) xamelion turi ham uchraydi. Bu tur nafaqat hasharotlar balki umurtqalilar bilan ham oziqlanadi. Iguanlarning 7-turi bu oblast uchun xos. Suvda va quruqlikda yashovchilar kamchilikni tashkil etadi va ularning barchasi dumsizlar turkumi, baqalarga tegishlidir (150-tur, ko’pchiligi endemiklar). Bularga eshkak oyoqli va tor og’izli baqalarni misol qilish mumkin. 101 Haqiqiy chuchuk suv baliqlari Madagaskarda juda kam (20-tur) va ularning asosiysi Efiopiya oblastidan kelib chiqqan. Bir necha turdagi xromislar va karptishlilar hamda sho’r suvda yashashga moslashgan turlar uchraydi. Madagaskar faunasi umurtqasizlarining ko’pchiligi Efiopiya, Indo-Malay va Neotropik oblastlari faunasiga o’xshaydi. Ularning ko’pchiligi antiqa shaklga yoki hashamatli rangga ega. Beshiktebratar- Brancsikia aeroplana o’zining tuzilishi bilan fantastik uchuvchi apparatga o’xshasa, tovusko’zlilar orasida dunyodagi eng yirik hisoblangan-Argema mittrei kapalagining uzunligi 26 sm. ga yetadi. Qachonlardir o’rmonlar bilan qoplangan, vulkanik kelib chiqishga ega bo’lgan Maskaren tropik orollari juda ajoyib faunaga ega. Bu joyda ko’rshapalaklardan tashqari yer usti sut emizuvchilari, amfibiyalar va chuchuk suv baliqlari uchramaydi. Ilonlardan 2-endemik avlodga mansub bo’g’ma ilonlar hamda mahalliy gekkonlar va stsinklaruchraydi. Darlington fikricha, Maskaren orollarida shakllangan ornitofauna o’zining ajoyib xususiyatlari bilan yer yuzining boshqa hududlaridan ajralib turadi. Jumladan, boshqa hech qaerda mahalliy qushlar Maskaren orollaridagiga o’xshab juda qisqa muddatda qirib tashlanmagan. Bunday turlarga Mavrikiy orolida dodo, Rodrigesda oq dodo kabi 200-yil oldin qirilib ketgan turlarni va boshqalarni kiritish mumkin. Mazkur turlar kaptarlardan kelib chiqqan bo’lib, yerda oziqlanishgan va uchish qobiliyatini yo’qotgan. Ayni vaqtda bu orollarda bir qancha suv qushlari, yirtqich qushlar, yapaloqqushlar, kaptarlar, kam sondagi to’tilar va chumchuqlar tarqalgan. Seyshel orollarining faunasi tarkibida bir qancha amfibiyalarning qadimiy guruhlari uchraydi. Bu joyning qushlari Efiopiya yoki Indo-Malay oblastlari bilan faunistik jihatdan bog’langan. Oblastda Indo-Malay oblastidan kelib chiqqan ko’rshapalaklardan tashqari boshqa sut emizuvchilar uchramaydi. 102 Shuni ta’kidlash lozimki, Seyshel orollarining Efiopiya bilan faunistik aloqalari Madagaskar bilan aloqalariga qaraganda nisbatan ko’proq namoyon bo’ladi. Ehtimol Seyshel orollari bir paytlar Afrika va Hindistonni o’zaro tutashtirib turgan va Madagaskar bilan esa aloqada bo’lmagan. Madagaskar oblastining o’simlik va hayvonot dunyosini saqlab qolish maqsadida bu yerda bir necha qo’riqxonalar va bitta milliy bog’ tashkil etilgan. Yüklə 4,01 Mb. Dostları ilə paylaş:
|