M ü Ə L l I f V ə Ə s ə r L ə r I h a q q I n d a

Gerçək Təbiət Tarixi -II-
91
Sürünən ağciyəri
                Quş ağciyəri
Quşların ağciyərləri quruda yaşayan canlıların tamamilə əksinə fəaliyyət 
göstərir. Quruda yaşayan canlılar havanı eyni borudan alıb verirlər. Quşlarda isə 
hava ağciyərdə birtərəfli dövr edir. Bu, ağciyərlərin ətrafında olan xüsusi hava 
kisəcikləri tərəfindən təmin edilir.Təfsilatı  növbəti səhifədə verilən bu sistem 
sayəsində quşlar bizim kimi fasilələrlə deyil, davamlı olaraq nəfəs alırlar. Uçuş 
zamanı  xeyli miqdarda oksigenə ehtiyacı olan  quşlar üçün bu cür quruluş 
xüsusi olaraq yaradılmışdır. Bu quruluşun sürünənların ağciyərindən təkamül 
keçirərək  meydana çıxması imkansızdır, çünki  iki müxtəlif ağciyər quruluşu 
arasındakı “aralıq”  bir quruluşla  nəfəs almaq olmaz.
bronxlar
havanın giriş-çıxışı
alveol
parabronxlar
hava girişi
hava çıxışı
gətirirlər... Quşlardakı ağciyərlərin quruluşu və ümumi tənəffüs sisteminin 
fəaliyyəti tamamilə özünəməxsusdur. Quşlardakı bu “avien” sistemi başqa 
heç bir onurğalının ağciyərində yoxdur. Bu sistem bütün quş növlərində 
eynidir.
112
Mühüm  olan  budur  ki,  ikitərəfli  hava  axınına  malik  olan  sürünənlərin 
ağciyərlərinin təktərəfli hava axınına malik olan quş ağciyərinə təkamül yolu 
ilə  çevrilməsi  qeyri-mümkündür.  Çünki  bu  iki  ağciyər  formasının  arasında 
qalan  “keçid”  modeli  mümkün  deyil.  Bir  canlı  yaşamaq  üçün  daima  nəfəs 
almaq  məcburiyyətindədir  və  ağciyər  formasını  başdan-ayağa  dəyişdirən 
dizayn dəyişikliyi mütləq ölümlə nəticələnir. Təkamülə əsasən, bu dəyişikliyin 
milyon  illər  boyu  mərhələli  şəkildə  baş  verməsinə  gəlincə,  ağciyəri  fəaliyyət 
göstərməyən bir canlı bir neçə dəqiqədən artıq 
yaşaya bilməz.
Maykl Denton quş ağciyərinin mənşəyini təkamülçü nöqteyi-nəzərdən izah 
etməyin qeyri-mümkün olduğunu belə bildirir:
Bu cür tamamilə fərqli tənəffüs sisteminin yavaş-yavaş kiçik dəyişikliklərlə 
standart  onurğalı  dizaynından  təkamül  yolu  ilə  əmələ  gəlməsi  iddiası 
düşünülmədən irəli sürülmüş tezisdir. Tənəffüs fəaliyyətinin bu təkamül 
prosesi  boyu  heç  dayanmadan  qorunması  canlının  həyatına  davam 
etməsi  üçün  labüddür.  Hər  hansı  səhv  funksiya  ölümlə  nəticələnir.  Quş 
ağciyəri  içində  şaxələnmiş  parabronxlarla  və  həmçinin  bu  parabronxlara 
hava almağı təmin edən hava kisəsi sistemi ilə birlikdə inkişaf edib ən ali 

---

92
Nəfəs alarkən:
 Quşun nəfəs borusundan 
içəri daxil olan təmiz hava həm 
ağciyərə, həm də ağciyərin arxasında 
yerləşən arxa hava kisəçiklərinə dolur. 
Ağciyərdə olan kirli  hava  isə ön hava 
kisəciklərinə ötürülür.
Nəfəs verərkən
: Quş nəfəs verərkən arxa 
hava kisəciklərində toplanan təmiz hava 
ağciyərə daxil olur. Bu sistem sayəsində 
ciyərə təmiz hava ötülməsi fasiləsiz 
davam edir.
Bu sxemlərdə xeyli sadələşdirilmiş 
halda göstərilən ağciyər sisteminin  cox 
mürəkkəb tərəfləri var.  
Məsələn, ciyərlərlə kisəciklərin 
birləşmə  yerlərində, havanın doğru 
istiqamətdən ötürülməsini təmin edən 
xüsusi tıxaclar və qapaqcıqlar  yerləşir. 
Bütün bunlar cox qüsursuz bir yaradılış 
olduğunu göstərir. Bu xüsusi sistemlər, 
həm təkamül iddiasına qarşı öldürücü 
zərbədir, həm də yaradılış  həqiqətinin 
saysız-hesabsız sübutlarından biridir.
Quşların
 tənəffüs sistemi
ön hava        
kisəciyi
arxa hava 
kisəciyi
nəfəs borusu
ağciyər

---

Gerçək Təbiət Tarixi -II-
93
səviyyəyə çatanadək və bununla birlikdə sistemli şəkildə funksiyasını həyata 
keçirənədək bir tənəffüs orqanı kimi vəzifəsini yerinə yetirə bilməz.
113
Qısası,  quruda  yaşayan  canlıya  məxsus  ağciyərdən  hava  tipli  ağciyərə 
keçid  mümkün  deyil,  çünki  ara  keçid  mərhələsində  olan  bir  ağciyər  qeyri-
funksionaldır.
Bu məsələ ilə bağlı qeyd edilməli ikinci cəhət də sürünənlərin diafraqmlı, 
quşların isə diafraqmsız tənəffüs sisteminə malik olmalarıdır. Bu fərqli quruluş 
da  yenə  iki  ağciyər  tipi  arasında  baş  verəcək  təkamülü  qeyri-mümkün  edir. 
Tənəffüs  fiziologiyası  sahəsində  qabaqcıl  mütəxəssislərdən  hesab  edilən  Con 
Ruben bununla bağlı belə şərh verir:
Teropod  dinozavrın  quşlara  təkamül  yolu  ilə  çevrilməsi  diafraqmında 
ciddi çatışmazlığa səbəb olacaqdır, amma bu vəziyyət canlının nəfəs alma 
qabiliyyətini çox kritik səviyyədə məhdudlaşdıracaqdır... Buna səbəb olan 
mutasiyanın seçərək lazım olanı təmin etməsi qeyri-mümkün görünür.
114
Quş  ağciyərinin  təkamülə  meydan  oxuyan  digər  xüsusiyyəti  heç  vaxt 
havasız qalmayan və havasız qaldıqda “çökmə” təhlükəsilə qarşılaşan maraqlı 
quruluşudur. Maykl Denton bu mövzunu belə açıqlayır:
Bu  cür  fərqli  tənəffüs  sisteminin  standart  onurğalı  dizaynından  təkamül 
yolu ilə necə əmələ gəlməsini düşünmək demək olar ki, qeyri-mümkündür. 
Xüsusilə  tənəffüs  sisteminin  funksionallığının  qorunmasının  bir  canlının 
həyatı üçün nə qədər labüd olduğunu nəzərə aldıqda. Habelə quş ağciyərinin 
özünəməxsus forma və funksiyası hələ bir çox xüsusiləşmiş adaptasiya tələb 
edəcəkdir... Çünki əvvəla, quş ağciyəri bədən divarlarına bərk birləşmişdir 
və həcm cəhətdən genişlənməsi mümkün deyil. Digər tərəfdən, ağciyərdəki 
hava borularının çox dar radiusları və onların içindəki hər hansı bir mayenin 
yuxarı səth gərginliyi səbəbi ilə quş ağciyəri digər onurğalıların əksinə, öz 
içinə  çökdükdən  sonra  yenidən  hava  ilə  doldurula  bilməz...  (Buna  görə) 
quşlarda ağciyərin içindəki hava kisəcikləri digər onurğalıların əksinə, heç 
vaxt boşaldılmır. Əksinə, ciyərlər ilk dəfə inkişaf etməyə başladıqları andan 
etibarən  daima  ya  maye  ilə  (rüşeym  mərhələsində),  ya  da  hava  ilə  dolu 
olurlar.
115
Yəni quşların ağciyər kanalları o qədər dardır ki, bu ağciyərin içindəki hava 
kisəcikləri digər quruda yaşayan canlıların ciyərləri kimi hava ilə dolub-boşala 
bilməz. Əgər quş ağciyəri bir dəfə tamamilə boşalsa, quş bir daha ciyərlərinə 
hava çəkə bilməyəcək və ya bunu etmək üçün çox böyük çətinlik çəkəcəkdir. 
Ona görə ağciyərin ətrafına yerləşdirilmiş hava kisəcikləri daimi hava axınını 
təmin edir və ciyərləri havasız qalıb funksiyasını itirməkdən qoruyur.
Əlbəttə, sürünənlərin və digər onurğalıların ağciyərlərindən tamamilə fərqli 
olan və qeyri-adi dərəcədə həssas tarazlıqlara əsaslanan bu sistem təkamülün 

---