Ma qs ud ha c I y e V

516
İKİNCİ KİTAB
173.  Maraqlıdır  ki,  dəmir  hər  hansı  bir  şəkildə  tatlarda  pis 
ruhları  və  ya qüvvələri  kənara qova biləcək  qüvvəyə malikdir.  Belə 
ki,  tat  çöldə,  tarlada yatarkən  başının  altına  heç  olmasa  külüng,  bel 
və  ya  yabanın  baş  hissəsini  qoyur.  Bu  onun  üçündür  ki,  o  yatarkən 
ziyankar  və  bəd  ruhlar,  cinlər  ona  yaxın  durmasın,  onun  bədəninə 
daxil  olmasın.  Ümumiyyətlə,  dəmirin  bu  xüsusiyyətlərindən  bəhs 
edən  D.Frezer  yazır ki,  insanların  fikrincə  ruhların  dəmirə  nifrəti  o 
qədərədir  ki,  onun  mühafizə  etdiyi  adamlara  və  ya  əşyalara  yaxın 
dura bilmirlər.  Müəllifin fikrincə,  “deməli  dəmirdən  kabus və başqa 
qorxunc  ruhları  qovmaq üçün  istifadə  etmək  olar” .  D.Frezer.  Золо­
тая  ветвь.  Вып.  II,  стр.  69.  Bizim  gətirdiyimiz  bu  dəmir  dövrünə 
aid  dəmirə  sitayiş  hissəsindəki  başqa  misallar  D.Frezerin  fikrini 
daha da möhkəmlədir.
174. Avesta, Vendidad. XIX, 3, 7 ,9 .
175. Avesta,  Vendidad. VIII, IX
176. Yenə orada
177. Г.П.Снесарев. Реликты домусульманских...  стр.156
178. Г.П.Снесарев. Реликты домусульманских...  стр.127
179. 
Б.И.Маревская. 
Старые 
и 
новые 
религии
тропической и Южной Африки,  М.,  1964, стр.56,  67
180. 
Б.И.Маревская. 
Старые 
и 
новые 
религии
тропической и Южной Африки, М.,  1964,  стр. 178
181.  В.А.Гордлевский.  Избранные  сочинения.  Т  1.  М., 
1961,  стр.198. примечание 8
182. 
Й.А.Рапопорт. 
К 
вопросу 
о 
хорезмистских 
статуарных  ассурийцах.  ТСЕ, 
1958,  вып.  XXX,  стр.63; 
Б.И.Маревская. Göstərilən əsəri,  səh. 150 və s.
183.  Г.А.Снесарев.  Реликты домусульманских...  стр.126
184.  Б.И.Маревская. Göstərilən əsəri,  səh.  136
185. Е.Тейлор.  Первобытная культура, стр.302
186. H.Masse. Persifn Beliefs and Castoni, New-Har,  1901
187.  С.А.Токарев.  Ранние  формы  религии  и  их  развития. 
М.,  1934,  стр.  135
TATLARININ  TARİXİ-ETNOQRAFİK OÇERKİ
517
188.  «Живопис  древното  Пенджкента»,  1954,  стр.75; 
А.В.Гудкова.  Ток-кала,  Ташкент,  1964,  с.17;  В.Н.Ягодин. 
Новые материалы по истории религии Хорезма,  1964,  с. 141
189.  М.Р.Рахимов.  Обычаи  и  обряды,  связанные  со 
смертью  и  похоронами  у  Таджиков  Кулчебской  области. 
«Изв.отделения  общест.наук  АН  Таджик.  ССР»,  вып.З,  1974, 
стр.  118
190.  Avesta,  Vendidad, VI,  34
191.  Avesta,  Vendidad, VI, 39-41
192.  Yenə orada.  VI,  1-5
193.  Yenə orada.
194.  Yenə orada, VI, 6-9.
195.  Avesta, Vendidad, VII,  13
196.  Yenə orada, VII,  17-19
197. 
P. 
Фрайд. 
Зороастрийские 
представления 
о 
бессмертии души.  «Народы Азии и Африки»,  1967, №3, стр. 184
198.  Vendidad,  XIX, 24,  27
199.  Yəsna, XI, 28
200.  Yəsna, XI,  19
201.  Yəsna, XI, 7
202. Vendidad, XVII, 5
203.  Avesta, Vendidad, VII, 54
204.  Yenə orada. VII, 56
205.  Yenə orada
206. Bax:  L.Ştemberq.  Göstərilən əsəri, səh. 117
207. 
Г.П.Снесарев. 
Реликты 
домусульманских 
верований...  с. 109
208.  Haşem Razi.  Göstərilən əsəri,  səh. 93
209.  M.İ.Hacıyev. Tat dilinin Qonaqkənd ləhcəsi,  Bakı,  1971, 
s ə h .11-21
210.  M.İ.Hacıyev.  E.Yarşater.  İran  dilləri  və  ləhcələri. 
Azərb.SSR EA-nm “Xəbərləri”, №3,  Bakı,  1962
211. Haşem  Razi.  Göstərilən əsəri, səh. 97
212.  Yenə orada.

---

518
İKİNCİ KİTAB
213.  Haşem Razi. Din-e qədim-e İran, Tehran,  1344.
214.  Л.И.Штернберг.  Первобытная  религия  в  свете 
этнографии, стр.506
215.  Avesta,  Vendidad, VII,  14,  15
216. Haşem Razi. Zərtoşt və tə'alim-e u, Tehran,  1344, səh.104
217. Haşem Razi.  Zərtoşt və tə’alimi u,  səh.  104
218.  Yenə orada
219.  Yenə orada
220. Xorşid-e Yəşt, 4-cü bənd.
221. Mehr-e Yaşt,  95-ci bənd
222.  В.Ф.Миллер.  Доклад  о  татов  мусульман.  Журнал 
«Древности 
Восточные», 
труды 
Восточной 
комиссии 
Императорского  Археологического  общества,  т.З,  вып.1,  М., 
1907,  с. 142
223. 
Б.В.Миллер,  Таты,  их  расселение  и  говоры,  Баку, 
1929, с.21
224.  M.İ.Hacıyev. Tat dilinin Qonaqkənd ləhcəsi,  Bakı,  1971,
səh.22-23.  Ocağı  müqəddəs  hesab etmək osetinlər içərisində də çox 
güclü  surətdə  qalır.  Bax:  Очерки  общество  этнографии.
Азиатская часть СССР, М.,  1960, стр. 44
225.  М.М.Ковалевский.  Заметки  о  юридическом  быте 
татов.  «Труды  этнографического  отдела  общества  любителей 
естествознание,  антропологии  и  этнографии  при  Московском 
университете»,  кн.  8, М.,  1888, стр.  142.
226.  H.A.Quliyev. Məişətimizdə adət və ənənələr. Bakı,  1976, 
s ə h .52
227.  H.A.Quliyev,  A.S.Bəxtiyarov.  Azərbaycanda qədim  dini 
ayinlər və onların məişətdə qalıqları,  Bakı,  1968, səh.85
228.  Yenə orada
229.  Yenə orada,  səh.  85-86
230.  Haşem Razi. Zartoşt və tə’alim-e u...  səh.  118
231.  “Magiya”  sözü yunancadır.  Azərbaycanca tilsim, cadu və 
s.  mənasına  gəlir.  İnsan  bu  və  ya  başqa  əşyada  ilahi  qüvvə  olduğu 
ehtimalını  qəbul  edirsə,  bu  magiya  dini  adlanır.  Bu  haqda  ətraflı
TATLARININ  TARİXİ-ETNOQRAFİK OÇERKİ
519
məlumat  üçün  bax:  Z.İ.Yampolski.  Azərbaycanda  qədim  dinlər. 
Bakı,  1958.
232.  H.A.Quliyev.  A.S.Bəxtiyarov.  Azərbaycanda qədim  dini 
ayinlər  və  onlann  məişətdə  qalıqları.  Bakı,  1968,  səh.67.  Gənc 
tədqiqatçı  D.Dəmirli  isə  Yusif  Vəzirin  (Çəmənzəminli)  “Avesta” 
adət və ənənələrinə münasibətindən bəhs edərkən səhv olaraq bunun 
əksini  sübut  etməyə  çalışır  və  ilanı  Əhrimənin  köməkçilərindən 
olduğunu  qeyd  edir.  Bax:  D.Dəmirli,  Yusif  Vəzir  və  “Avesta”, 
“Ulduz”,  1969, №4
233.  К.А.Иностранцев.  Парсийский  погребалный  обряд  в 
иллюстрациях  гузератских  версий  книга  об  Арта-Вирафе. 
Изв.Академии  наук,  VI серия,  №7,  1911;  А.В.Гудкова.  Токкала. 
Ташкент,  1964,  стр.109;  Дж.В.Кнорозов.  Мазар  Шамун-наби. 
СЭ,  1949,  №2;  К.В.Тревер.  Сенмурв-Паскудж.  Собака-Птица. 
Л.,  1932 və s.
234.  Г.П.Снесарев.  Реликты  домусульманских  верова­
ний...  стр.321
235.  Avesta,  Vendidad. XIII, XIV, XV
236.  Yenə orada, XIII,  1-4.
237. 
К.А.Иностранцев. 
Материалы 
из 
арабских 
источников  для  культурной  истории  Сасанидской  Персии. 
Приметы  и  поверея.  «Зап.  Воет.  отд.  рус.  археолог,  об-ва». 
T.XVIII, вып.  П-Ш, СПб.,' 1907, стр.146, стр.203, примечание 7.
238.  Yenə orada, səh. 203, 204
239.  Yenə orada.
240.  M.İ.Hacıyev.  Tat  dilindəki  bəzi  bitki  adlarının  etimoloji 
təhlili  (Qonaqkənd  ləhcəsi  materialları  əsasında).  Azərb.  SSR.  EA 
Xəbərləri.  Ədəb.,  dil  və  inc.  seriyası,  1970,  №3,  səh.83-89.  Ətraflı 
məlumat  üçün  bax:  Maqsud  Hacıyev,  Azərbaycan  tatlarının  dili. 
Bakı,  1995,  səh.  115-125
241. 
İ.Berezin  Qonaqkənd  tatlarının  dilində 
işlədilən 
“ruqanaz”  bitkisinin adını  “runas”  şəklində verərək yazır ki,  bu bitki 
“məşhur boyaq bitkisidir”  və İranın şimalında yaşayan farslar ondan 
rəng almaq üçün istifadə edirlər.  Bax:  И.Березин.  Путешествие по

---