Ma qs ud ha c I y e V

520
İKİNCİ  KİTAB
северной Персии.  Казань,  1852,  стр.  272.  Bu barədə  bax:  Maqsud 
Hacıyev. Azərbaycan tatlarının dili. Bakı,  1995, səh.  117
242.  Məhəmməd Cəvad Məşkur,  Rüsüm-e  dərbar-e  şahənşahi 
piş  əz  eslam  və  tə’sire  an  dər  dövran-e  eslami,  Tehran,  1346,  c. 12: 
“Məcmue-e  məqalat-e  soxənranihaye  həfte-ye  İranbastan.  Tehran, 
1347;  Əbül-Həsən  Hilal  İbn  Mohsən  Sabi,  Rüsum-e  Darülxilafe. 
Tərcomey-e Məhəmməd Rza Şəfıi Kədkani, Tehran,  1346, səh.30
243. M əhəmməd Cəvad Məşkur. Göstərilən əsəri. Səh.12.
244.  Maqsud  Hacıyev.  Qədim  İran  mədəniyyəti  həftəsi. 
Azəıb.  SSR  EA  Xəbərləri,  Tarix,  Fəlsəfə  və  Hüquq  seriyası,  1969, 
№1, səh.128.
245.  Rosum-e  darülxelafe.  tə'lif Əbülhəsən  Helal  İbn  Məhsən 
Sabi.  Tərcome-ye  Məhəmməd  Rza  Şəfıi  Kədkəni.  çape  Bonyade 
Fərhəng”, Tehran,  1346, səh.31
246.  Ruzname-ye 
“Keyhan”,  25  bəhmən,  1346,  №7365. 
səh.12;  Qeyd  etməliyik  ki,  İranın  bu  uzaq  dağ  kəndi  də  tat  dilinə 
yaxın dil  olan gilək dilinin ləhcələrindən birində danışırlar və tatlara 
olduqca yaxm həyat tərzi keçirirlər.
247.  Bax:  Ərməğan-e  novruz.  Tərcome-ye  M.Ə.Mazəndi. 
Tehran,  1308, səh.5
248.  Yenə orada.
249. Г.П.Снесарев.  Реликты домусульманских...  стр.  86
250.  К.А.Иностранцев.  Сасанидские  етюды,  СПб.,  1909,
С.27
251. Г.П.Снесарев.  Реликты домусульманских...  стр.87
252. 
Н.П.Лобачева. 
Свадебный 
обряд 
Хорезмских 
узбеков, КСИЕ, вып.  XXXIX, М.,  1960,  стр.43-47
253.  Л.Ј.Штернберг.  Первобытная  религия  в  свете 
этнографии,  стр. 293
254. İbn Osman...  Göstərilən əsəri,  səh.6
255. Yenə orada, səh.7
256. Yenə orada.
257.  Cəşnhay-e  bastan-e  İran.  Gerd  avorde-ye  Əli  Xuruş 
Deyləmani. Tehran,  1342,  səh.5-7
TATLARININ  TARİXİ-ETNOQRAFİK OÇERKİ
521
258.  Azərbaycanlılarda novruz -  bahar bayramı haqqında bax: 
H.A.Quliyev.  Məişətimizdə  adət  və  ənənələr.  Bakı,  1976,  səh.45- 
55;  Maqsud  Hacıyev.  Tatlarda  Novruz  bayramı.  “Pamir”  qəz., 
20.03.1988 (Kabul, dəri dilində).
259. 
К.А.Иностранцев. 
Материалы 
из 
арабских 
источников  для  культурной  истории  сасанидской  Персии. 
Приметы  и  поверя.  «Зап.  Воет.  отд.  русск.археол.  об-ва».  Т. 
XVIII,  СПб.,  1907,  стр. 214-215; М.С.Андреев, Таджики долины 
Хуф.  Вып.  2,  Сталинабад,  1958,  стр.  261-262;  К.Х.О.Исмуд- 
ский.  Очерки  туркменского  быта.  «Туркменоведение»,  1928, 
№9;  С.М.Демидов.  О  верованиях  и  обычаях туркмен,  Ашхабад 
1965,  стр,  171-180;  Г.П.Снесарев.  Реликты  домусульманских 
верований,  стр.  53;  Мухаммед  Нершахи,  История  Бухары, 
перев. Н.Лыкошина. Ташкент,  1897, стр.  37.
260.  Г.П.Снесарев.  Реликты  домусульманских  верований, 
стр.  84-85.
261. Həmin kitab, səh. 15
262. Ayat-e do və se, “Vendidad”,  səh.37
263.  Cəşnhaye  bastan-e  İran,  gerdavərdeye  Əli  Xuruş 
Deyləmani, s.39
264.  Yenə orada.
265. Deyləmani,  səh. 39
266. Yenə orada.
267.  Yenə orada
268. Ə.Deyləmani.  Göst.əsəri
269.  Yenə orada,  səh.59
270. Haşem Razi. Zərtoşt və tə'alim-e u.  Səh.21
271.  А.О.Маковельский, Авеста, Баку,  1960, стр. 86.
272. Yəsna, XII
273. Yəsna, XIV
274.  Л.Й. Штернберг.  Первобытная  религия  в  свете 
этнографии. Л.,  1936,  стр. 431
275.  Haşem  Razi.  Tarix-e  ədyan,  ketabe  dovvom,  Tehran, 
1342, səh.  145

---

522
İKİNCİ  KİTAB
276. А.О.Маковельский, Авеста,  стр.  86.
277.  Ф.Енгелс.  Людвиг  Фейербах  и  конец  классической 
немецкой  философии.  К.Маркс  и  Ф.Энгелс.  Сочинения,  т.  21, 
М.,  1961, стр.  315
278.  М.С.Андреев.  По  Таджикистану.  Краткий  отчет  о 
работах  этнографической  экспедисии  в  Таджикистане  в  1925 
году, вып.  1, Ташкент,  1927, стр.80-82
279.  Абурейхан  Бируни.  Избранные  произведения  т.  I, 
Ташкент,  1957, стр. 278-279
280.  Yenə orada, səh.280
281.  Atalar sözü. Bakı,  1949;  Atalar sözü.  Bakı,  1956
282.  Müqəddimədə  çıxarışda  qeyd  etdiyimiz  kimi  İran 
tatlarının  ümumi  sayı  220  min  nəfərə  yaxındır.  Bax:  S.İ.Bruk. 
Население  Передней  Азии.  Приложение  к  карте.  «Народы 
Передней  Азии».  М.,  1960,  стр. 18,  34.  Azərbaycan  Respublika­
sında  yaşayan  tatların  bugünkü  dəqiq  statistik  məlumatını  əldə 
etmək  çətindir.  Çünki  onlar özlərini  siyahıyaalmada  tat  deyil,  azər­
baycanlı  yazdırırlar.  Başqa  azsaylı  xalqlar  kimi  tatların  da  sayını 
dəqiqləşdirmək  üçün  hər  tat  kəndini  ayrılıqda  tədqiq  etmək  lazım­
dır.  Məs.:  İsmayıllı  rayonunda  01.01.1992-ci  il  rəsmi  məlumatına 
görə  Lahıcda  908,  Zəmavada  (Aşağı  və  Yuxan)  -   733,  Əhəndə  -  
476,  Kələ  Zeyvədə  -   206,  Müdiri  kənd  sovetliyində  -   855, 
Həftasiyab  sovetliyində  -   572,  Ərəkitdə  -   793  nəfər  və  s.  tat 
yaşayır. Ümumiyyətlə, İsmayıllı rayonunun 28 kəndində hal-hazırda 
tatlar yaşayır,  hələ də,  əsasən, məişətdə tat dilində danışırlar.
283.  Bax:  Əbdül  Əli  Karəng.  Tati  və  hərzəni.  Təbriz,  1333 
(fars  dilində);  Yəhya  Zəka.  Güyeş-e  Keringan-e  tati.  Tehran,  1334 
(fars dilində);  Cəlal  Al-Əhməd. Tatneşinhaye bəluke Zəhra. Tehran. 
1337  (fars dilində).
Qeyd:  Kitabın  I  hissəsində  verilmiş  tat  mətnlərindən  görün­
düyü  kimi  Tat  dilinin  hətta  bir  ləhcəsi  içərisində  ciddi  şivə  fərq­
lərinin olduğunu aydın görmək olur.  Hətta XIX əsrin  sonlarından bu 
barədə  mütəxəssislər  aşağıdakı  min  nəfərdən  artıq  tat  yaşayan  bəzi 
Abşeron  kəndlərinin  dil  materiallarını  tədqiqata  cəlb  etməyə  cəhd
TATLARININ  TARİXİ-ETNOQRAFİK OÇERKİ
523
göstərmişlər  və  bu  ləhcə  fərqlərinə  diqqət  yetirmişlər:  Maştağa 
(6L79  nəfər),  Balaxanı  (7800),  Fatmayı  (1729),  Suraxanı  (5000), 
Saray  (1673),  Qala  (2703),  Novxanı  (3299),  Nardaran  (1830),  Tür- 
kan (1450),  Kürdəxanı  (1270), Qobu (1526), Corat (1089), Buzovna 
(2045), Əmircan (2283) və s. Bu kəndlərin hər biri özünəməxsus fo- 
netik,  leksik və qrammatik xüsusiyyətlərə malikdirlər.  Bax:  Кавказ­
ский  календарь,  1894г.,  Тифлис,  стр.  169.  Bu  kəndlərin  bəziləri 
indi türkləşsə də, bəziləri hələ də tat dilini qoruyub saxlaya bilmişdir.1
1 Müəllifin  “Tat dilinin Qonaqkənd  ləhcəsi”  (Bakı:  Elm,  1971) monoqrafiyası bu 
kitaba daxil  edilməmişdir.  Bu  dilin tədqiqinə həsr olunmuş bu  monoqtafık tədqi­
qat işi (10 çap vərəqi)  və bu kitabdakı iki monoqrafiya  (müvafiq olaraq 224 səhi­
fəlik -   14 çap vərəqi vəl60 səhifəlik -   10 çap vərəqi) nədənsə Əliyev Məhəmməd 
Məcnun  oğluna  “kiçik  monoqrafiya”,  “kiçik  kitab”  kimi  görünür,  tatların  taıixi- 
etnoqrafik  “tədqiqindən”  bəhs  edərkən  isə  yazır  ki,  “adı  çəkilən  məsələlərə  dair 
hətta  ayrıca  elmi  əsər  belə  həsr  olunmamışdır”  (Bax:  M.M.Əliyev  Azərbaycan 
tatlan.  Bakı:  MBM  nəşriyyatı,  2006,  səh.  16-17).  Böyük  zəhmət  hesabına 
Azərbaycan  müqayisəli  dilçiliyi  və  tarixşünaslığma  təqdim edilmiş  və  təkcə  ölkə 
daxilində  deyil,  xarici  ölkələrin  (İran,  Əfqanıstan,  Rusiya,  Tacikistan  və  s.) 
tanınmış  alimləri,  mütəxəssislər tərəfindən  təqdir olunmuş bu,  onun özünün  yaz­
dığı  kimi,  o  “kiçik  kitabçalardan”  böyük-böyük  hissələri  eynilə  köçürüb  öz  təd­
qiqatları  kimi oxucuların  ixtiyarına  vermişdir.  Həmçinin üzünü  görmədiyi,  ancaq 
mənim tədqiqatlarımda rast gəldiyi elmi-ədəbi mənbələri də öz orijinal mənbələri 
kimi  göstərmişdir. Maqsud Hacıyev.

---