Magistrantların XVIII respublika Elmi konfransı, 17-18 may 2018-ci IL

Magistrantların XVIII Respublika Elmi konfransı, 17-18 may 2018-ci il 

 

 

14 

cümlədən kinematik özlülüyün işlənmiş yağda təmiz yağa nisbətən xeyli aşağı düşdüyünü misal göstərmək 

olar. Yağların xassələri arasındakı bu fərqi  azaltmaq və  yağı tərkibindəki qarışıqlardan ayırmaq məqsədilə 

düzgün və effektiv təmizləmə üsulunu seçmişik. 

İşlənmiş  mühərrik  yağlarının  təmizlənməsi  məqsədilə  fiziki-kimyəvi  üsuldan  istifadə  etməyi 

məqsədəuyğun  hesab  etmişik.  Bu  zaman  təmizlənmənin  ilk  mərhələsində  seçici  həlledici  kimi  furfuroldan 

istifadə  etmişik.  Belə  ki,  furfurolla  təmizləmə  aparıb,  daha  sonra  adsorbsiya  üsulu  vasitəsilə  qarışıqların 

adsorbentə hopdurulması ilə yağın xassələrinin nisbətən yaxşılaşmasını müşahidə etdik.Təmizləmədən sonra 

alınan  yağın  xassələri  təmiz  yağla  eynilik  təşkil  etməsədə  müəyyən  qədər  yaxınlıq  təşkil  etdi.  Təcrübələr 

davam etdirilir. 

 

HAVA ELEKTRİK VERİLİŞ XƏTLƏRİNİN İFRAT GƏRGİNLİKDƏN 

MÜHAFİZƏSİNİN MÜASİR METODLARI 

 

Cahangirov Ə.N. 

Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti 

 

Hava elektrik veriliş xətlərində (HEV) baş verən qəzaların və zədələnmələrin əsas səbəblərindən biri 

ildırım  ifrat  gərginliklərinin  təsiri  ilə  izolyatorlarda  qövs  şəkilli  impuls  qapanmalarının  yaranması  və  bu 

zamanı  avadanlıqların  sıradan  çıxması  və  açılmaların  baş  verməsidir.HEVX-nin  mühafizəsi  üzrə  dünya 

praktikasında  məlum  olan  müasir  mütərəqqi  üsullardan  biri  ifrat  gərginlik  məhdudlaşdırıcılarının  (İGM) 

tətbiqidir. Son illərdə HEVX-nin mühafizəsində İGM-dən geniş şəkildə istifadə olunmağa başlanmışsır. Belə 

qurğuların tətbiq olunmasında əsas məqsəd HEVX-də baş verə biləcək  acılmaların və elektrik təchizatında 

fasilələrin  azaldılmasıdır.  HEVX-də  xətt  boşaldıcılarından  (XB)  ən  cox  o  vaxt  istifadə  edilir  ki,  xəttin 

ənənəvi  üsullarla  etibarlı  şəkildə  qorunması  mümükün  olmur  və  yaxud  həyata  keçirilməsi  zamanı  böyük 

çətinliklərə  rast  gəlinir.  Bir  qayda  olaraq  belə  bir  şərait  qruntun  keçiriciliyi  pis  olan  yerlərdə  və  ildırımin 

fəallığinin  yüksək  olan  ərazilərdə  yaranır.  HEVX-ri  üçün  ifrat  gərginlik  məhdudlaşdırıcıları  ilk  dəfə 

Yaponiyada işlənilərərk hazırlanmış və 66, 67 kV gərginlikli xətlərdə qurraşdırılmışdır. Hazırda dunyanın bir 

çox  ölkələrində    belə  boşaldıcılardan    10  kV-dann  başlayaraq  500  kV-a  qədər  istənilən  gərginlik  sinifli 

xətlərdə    geniş  istifadə  edilir.  Rusiyada  2004-cü  ildə  400  kV-luq  HEVX-də  belə  boşaldıcılar  tətbiq 

oıunmuşdur  [1].  İstismar  təçrübələrindən  alınmış  nəticələrə  əsasən  bəzi  istisnalar  olmaqla  boşaıdızıların 

tətbiqi müsbət qiymətləndirilmışdir.  

Qığılcım  aralığı  olmayan  xətt  boşaldıcıları.  Konstruktiv  quruluşuna  görə  belə  boşaldıcılar  prinsip 

etibarı  ilə  yarımstansiyalarda  qurraşdırılan  İGM-dən  fərqlənmirlər.  XB-lər  ZnO  elementlərindən  ibarət 

olmaqla  kolonka  şəklində  yığılaraq  çini  və  ya  polimer  izolyasiya  materiallarından  hazırlanmış  gövdə 

daxilində yerləşdirilmiş vəziyyətdə hazırlanılır.  Silisium-üzvi rezin örtüklü polimer gövdəli XB-lərə da çox 

üstünlük  verilir. Bu tip boşaldıcılar ifrat yüklənmə zaman işə düşərək dövrəni açan bilən və xətdə yarana 

biləcək üzünmüddətli qısa-qapanmanın qarşısını alan,  xüsusi “bölücü” qurğu ilə təchiz olunurlar.  

Qeyd  edilən  boşaldıcıcnın  üstün  cəhəti,  xarıcı  şəratdən  asılı  olmayaraq  onun  mühafizə 

xarakteristikasının stabil qalmasıdır. Lakin digər tərəfdən belə boşaldıcıların qeyrixətti elementlərinin daimi 

olaraq gərginlik altında qalması onun etibarlılığına mənfi təsir göstərir və buna görə də onun parametrrlərinin 

nominal  gərginlikdən  daha  yüksək  götürülməsi  məcburiyyəti  yaranır.  Bundan  başqa  boşaldıcı  zədələnən 

zaman,  xüsusi  “bölücü”  qurğu  ikə  təchiz    olmasına  baxmayaraq,  təmir  məqsədilə  xəttin  uzun  müddət 

açılması və yaxud da gərginlik altında işlərin aparılması təlabatları yarana bilər. [3]. 

Qığılcım  aralıqlı  olmayan  xətt  boşaldıcıları  Bu  tip  boşaldıcılarda  yuxarıda  göstərilənlərdən  fərqli 

olraq  qeyri  xətti  müqavimət  elementi  məftildən  xarıcı  qığılcım  aralığl  vasitəsilə  ayrılmış  olur.  Qeyri  xətti 

müqavimət qığılcım aralıqsız XB-nin konstruksiyasında  olduğu kimi analoji olaraq  ayrıca modul şəklində 

hazırlanır.  Modul  dirəyin  traversinə  və  yaxud  da  izolyatorlar  zəncırindən  bir  qədədr  aralı  şəkildə  

qurraşdırılaraq  bərk  bağlanılır  .Xarıcı  aralıq  qeyri  xətti  müqavimət  modulunun  sonu  ilə  məftil  arasında 

yaranmış  olur.  Prinsipcə  xarıcı  qiğilcim  aralığının  yaradılması  üçün  hər  hansı  bir  elektrodlar sisteminə  heç 

bir ehtiyac olmasına baxmayaraq, əksər hallarda bindan istifadə edilir. Belə elektrodlar sistemindən ən çox  

330  kV-dan  yuxarı  gərginlikli  xətlərdə    istifadə  edilir  bə  burada  əsas  məqsəd  qiğılcım  aralığının  boşalma 

xatakteristikasının stabilliyinin təmin edilməsidir.    

Beləliklə xarıcı qığılcım aralığına malik XB-nin normal işinin təmin edilməsi üçün aşağıdakı şərtlərin 

ödənilməsi vacibdir:  

---

Magistrantların XVIII Respublika Elmi konfransı, 17-18 may 2018-ci il 

 

 

15 

1.

 

Xarici  arlığının  boşalma  xarakteristikası  və  qeyrixətti  müqavimət  elementinin  qalıq  gərginliyinin 

səviyyəsi xətt izolyasiyasının boşalma xarakteristikası ilə koordinasiya olunmalıdır.  

2.

 

Qeyrixətti  müqavimət  elementi  və  xarıcı  qığılcım  aralığı  da  nəzərə  alınmaqla  boşaldıcının 

xarakteristikası elə seçilməıidir ki, boşaldıcı işə düşdükdən sonra, qısa müddət ərzində cərəyanın elə birinci 

dəfə sıfırdan keçməsi anında onun qırılması təmin edilsin. [2] 

Yaponiyada XB-lərin effektliyi 33 kV-dan 500 kV-ə qədər müxtəlif sinifli təcrübi-istismar xətlərində 

boşaldıcıların  işədüşmə  göstəricilərinin  qiymətləndirilməsi  əsasında  müəyyənləşdirilmişdir.  800  dirəkdə 

böşaldıcılarin işə düşməsi hadisəsi  qeydə alınmış və onlardan 769  halda (96%) xətlər ifrat gərginliklərindən 

müvəffəqiyyətlə  mühavizə olunmuş və xətlərin açılması baş verməmişdir. 

Ümumiyyətlə  HEVX-nin  ifrat  gərginkiklərdən  mühafizəsi  üzrə  əsas  beynəlxalq  normativləri  “Hava 

elektrik veriliş xətlərinin ildirim ifrat gərginliklərinə qarşı dayanaqlığının artırılması üzrə rəhbərlik”də [3,1] 

göstərilmişdir.  Bu  standart  69  kV  gərginkik  sinifindən  yuxarı  hava  xətlərə  aiddir.  Bu  sənəddə  konkuret 

şəkildə hava xətlərinin ildırım təsirlərinə qarşı dayanaqlığına təsir edən müxtəlif amillər verilmişdir: 

-

 

hava xəttinin keçdiyi rayonlarda ildırım fəallığı və ildırımın parametrləri;  

-

 

hava xəttinin trasının xarakterı (düzənlik, dağlıq, müşəlik və s.);  

-

 

dirəyin hündürlüyü;  

-

 

tras boyu qrunrun xüsusi müqaviməti və dirəyin torpaqlanma müqaviməti;  

-

 

dirəkdəki mühafizə troslarının sayı və tros mühafizəsinin mühafizə bucağı;  

-

 

xətt ixolyasiyasının impuls möhkəmliyi.  

Sadalanan  bu  amillər  əsas  hesab  olunur.  Qeyd  olunan  sənəddə  əsas  amillərlə  yanaşı  hava  xəttinin 

ildirimdan  mühafizə  effektliyinin  artırılması  üçün  həyata  küçirilməsi  lazşm  olan  digər    tədbirlər  də 

verilmişdir. [4] 

-

 

əlavə  mühavizə  troslarının  qurraşdırılması  (belə  troslar    faxa  xəttinin  həm  altında  və  həm  üstündə 

qoyula bilər);  

-

 

xətt boşaldıcılarının tətbiq olunması; 

-

 

ikizəncirli hava xətlərində differensiyaşlaşdırılmış izolyasiyanın tətbiqi;   

-

 

dirəklərdə  xüsusi  antennaların  qurraşdırılması  (nəticədə  ildırım  aşırıma  nisbətən  daha  çox  dirəyi 

birbaşa vurur);  

 

RƏNG QARIŞDIRMA PROSESİNİN İDARƏ EDİLMƏSİ 

 

Cəfərov M.H. 

Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti 

 

RYB rəng modeli: RYB ( red-yellow-blue (qırmızı-sarı-göy)-un ixtisar olunmuş forması) subtraktiv 

rəng  qarışımlarında  istifadə  edilən  ənənəvi  rəng  birləşməsi  olub,  eyni  zamanda  əsas  rənglərin 

formalaşdırılmasında  da  istifadə  olunur.  Əsas  etibarilə  incəsənət  və  dizaynerlikdə,  xüsusən  də rəssamlıqda 

istifadə olunur. RYB, müasir elmi boya nəzəriyyəsini, açıq-çəhrayı, sarı və firuzəyi (yaşıl və göy arasında bir 

rəng) rənglərinin birləşməsinin, yüksək-xrom rənglərinin ən dolğun formasının yaranmasına təkan verdiyini 

idda  edərək  qabaqlayır.  Belə  ki,  qırmızı  rəng,  açıq-çəhrayı  və  sarının,  göy  rəng  firuzəyi  və  açıq-çəhrayı 

rəngin  və  yaşıl rəng  isə, sarının  firuzəyi  ilə  qarışdırılmasından  əmələ  gəlir.  RYB  modelində,  qırmızı  açıq-

çəhrayının,  göy  isə  firuzəyinin  yerini  alır.  Halbuki,  insan  görməsində  mövcud  ola  biləcək  rənglərin  tam 

silsiləsini, nə bu 3 əsasla, nə də ki onun əlavəedici (additiv) və ixtisaredici modları ilə emal etmək mümkün 

deyil. 

Rəng  çarxı-  RYB,  standart  rəssamın  rəng  çarxını  ehtiva  edən  ilkin  rəng  üçlüyüdür.  İkinci  dərəcəli 

rənglər  “çəhrayı-narıncı-yaşıl”  bəzən isə  “bənövşəyi-narıncı-yaşıl” isə  digər  üçlüyü  təşkil edir.  Bu  üçlüklər 

məxsusi rəng çarxında eyni uzaqlıqda olan üç rəng vasitəsilə formalaşır. Digər ümumi rəng çarxları isə açıq 

model (RGB) və çap modelidir (CMYK). 

Bəzi zavod-fabriklər hələ də rəngləri əllə (manual) qarışdırırlar. Lakin ənənəvi təchizat sistemlərində 

insan müdaxiləsinin mövcudluğu olduğu üçün xətalara daha meyillidir. Bundan ziyadə, məlumat toplanması 

prosesində mürəkkəb riyazi ifadələrin istifadə olunmasının təsiri işi daha da çətinləşdirir. Buna görə də, elə 

bir  sistem tələb olunur ki, məlumatın toplanmasını, prosesini və onun standart-anlaşılan və yoxlanılabilən 

qiymətlərdə təqdim olunmasını ehtiva edə bilsin. Bu tətbiqin mikrokontroller ilə həyata keçən kodlaşdırma 

prosesində  çox  sürətli  və  səmərəli  proses  mexanizmasının  mövcudluğu  tələb  olunur.  İllər  ərzində  yüksək 

inkişaf etmiş  dünyamızda  mövcud  olan  müxtəlif  rənglərin  daha  yüksək  keyfiyətli,  daha  səmərəli  və  sayca 

---