Magistratura məRKƏZİ

 
 
 
 
vahidi  ilə  ölçüldüyündən  onların  da  dəyər  itirdiyini  aydın  görür.  Belə  vəziyyətdən 
istifadə edərək ucuz qiymətə həmin borc öhdəliklərini satın alır və öz borc yükü üzrə 
xidmətlərini azaltmış olur. Lakin bu üsul əsasən daxili dövlət borclarına tətbiq edilir. 
Eyni  zamanda  burada  gərək  dövlət  borcları  qızıl,  valyuta  və  digər  qiymətlilərlə 
indeksləşdirilməsin.  Belə  olduqda  infilyasiya  həmin  dövlət  qiymətli  kağıza  heç  bir 
təsir  göstərə  bilmir.  Bu  baxımdan  Maliyyə  Nazirlikləri  həmişə  daxili  borcların 
indeksləşməsinə qarşı olur. 
 
3.3   Dünya   təcrübəsində   büdcə   kəsirinin   örtülməsi   üsulları 
  və Azərbaycan reallığına tətbiqi. 
Dünya  təcrübəsindən  büdcə  kəsirinin  örtülməsinin  bir  neçə  üsulları  məlumdur. 
Belə ki: 
1) pul emissiyası (monetizasiya) 
2) istiqrazların buraxılışı 
3) dövlət büdcəsinə vergi daxilolmalarının artırılması 
Büdcə  kəsirinin  örtülməsi  üsullarından  biri  kimi  dövlətin  əlavə  pul  emissiyası 
çıxış edir. Bu üsul monetizasiya da adlanır. «Monetizasiya» terminin mə'nası - dövlət 
büdcəsi  xərclərinin  pul  emissiyası  yolu  ilə  maliyyələşdirilməsidir.  Kəsirin 
monetizasiyası zamanı «seneoraj» yaranır. 
Seneoraj  -  pul  kütləsinin  artım  tempinin  real  Ümumi  Mərkəzi  Məhsulun  artım 
tempindən  çox  olduğu  zaman  yaranır.  Bu  da  qiymətlərin  orta  səviyyəsinin 
yüksəlməsinə səbəb olur. 
Beləliklə,  seneoraj  -  emissiya  olunan  banknotların  nominal  həcmindən  həmin 
banknotların çap olunması və tədavülə buraxılmasının təşkili ilə əlaqədar olan xərclər 
çıxıldıqdan sonra yaranan fərqdən ibarətdir. 
Dövlət maliyyəsinin kəsirinin örtulməsi mənbələrindən biri də onun banknot çapı 
hüququndan  istifadə  etməklə  əldə  etdiyi  emission  gəlirdir.  Belə  ki,  dövlət  pul 
nişanlarının  çap  olunması  və  dövriyyəyə  buraxılması  vasitəsilə  cəmiyyətdən  real 
resursların cəlbini həyata keçirərək öz fəaliyyətini maliyyələşdirə bilir. 

---

 
 
 
 
Aşağı  inflyasiya  səviyyəsi  mövcud  olduğu  şəraitdə  pul  siyasətinin  həyata 
keçirən  dövlət,  pula  olan  tələbin  artım  tempini  keçməməklə  pul  bazasının  həcmini 
artıraraq  emissiya  gəliri  əldə  edir.  Əgər  iqtisadiyyatda  pul  bazası  ümumi  daxili 
məhsulun 15  faizinə bərabərdirsə, deməli  iqtisadi artımın  hər bir  faizinə  görə dövlət 
0,15%  emision  gəlir  əldə  etmək  imkanına  malikdir.  Bu  zaman  məsələn,  ölkədə 
ÜDM-in artım tempi 8%-dirsə hökumət infiyasiya səviyyəsini yüksəltmədən ÜDM-in 
1,2%-i qədər emission gəliri əldə edə bilər. 
Lakin  yüksək  inflyasiya  səviyyəsində  dövlətin  emission  gəlir  əldə  etmək 
imkanları  məhduddur.  Çünki  yüksək  inflyasiya  şəraitində  əhalinin  əlində  olan  pul 
qalıqları  öz  dəyərini  itirir  və  əhali  həmin  pul  nişanlarından  imtina  etməyə  başlayır. 
Başqa  sözlə,  dövlətin  emission  gəlir  əldə  etməsinin  həddi  vardır.  Aparılmış 
araşdırmalara  görə  inkişaf  etmiş  ölkələrdə  dövlət  banknot  buraxılışından  maksimum 
gəlir ÜDM-in 1%-i qədər, inkişaf etməkdə olan ölkələr isə ÜDM-in 25 faizinə qədər 
əldə edə bilir. 
Emissiyadan   əldə   olunan   gəlir   tədavüldəki   pul   nişanlarının həcminin 
artımına bərabərdir. 
S=∆H           ( 1) 
Burada  S  -  emissiya  olunan  pulun  həcmi,  H  -  tədavüldə  olan  pul  nişanlarının 
nominal həcmidir. Pul emissiyası nəticəsində əldə edilmiş resursların real həcmi S/P 
Fişerin bərabərliyindən istifadə etməklə aşağıdakı kimi müəyyən oluna bilər: 
Mv= Py             ( 2) 
H* m* v=Py   
  (3) 
M pul kütləsinin  nominal  həcmi,  v pulun  dövriyyə sürəti, P qiymət səviyyəsi, 
y- real ÜDM, m- isə pul multiplikatorudur. (3)-ün differensiallaşmış tənliyi aşağıdakı 
bərabərliyi verir: 
∆H = ∆P* y/(mv) + ∆y* P/(m v) -   H ∆v/v- H ∆m/m (4)  
burada, P=(∆p/p), y=(∆y/y), v=(∆v/v) , m=(∆m/m), y/(mv)=H/P və P/(mv)=y/H 
-dırsa, onda: 
∆H/P = p (H/P) + (y-v-m) • (H/P)   (5) 

---

 
 
 
 
1992-1994-cü  illər  ərzində  hökumət  yaranmış  olan  büdcə  kəsirini  əsasən  pul 
emissiyası  hesabına  maliyyələşməsinə  üstünlük  verirdi.  Pul  kütləsinin  artımının  real 
iqtisadi artımı xeyli geridə qoyması pul nişanlarının sürətlə dəyərsizləşməsinə gətirib 
çıxarırdı.  Bu  səbəbdən  1993-1994-cü  illərdə  özünün  real  gəlirlərini  qoruyub 
saxlamağa  çalışan  əhali  təmamilə  xarici  valyutaya  meyl  etməyə  başladı.  Nəticə 
etibarilə  pulun  dövriyyə  sürəti  iki  dəfəyə  qədər  artdı,  dövlətin  emission  gəlirləri  də 
bir neçə dəfə azalmış oldu. 
1995-ci  ilin  əvvəllərində  pul  hakimiyyət  orqanları  öz  siyasətini  köklü  şəkildə 
dəyişərək  inflyasiyalı  maliyyələşdirmənin  səviyyəsini  xeyli  aşağı  saldı.  Inflyasiya 
səviyyəsi aşağı endirilərək nəticə etibarilə Mərkəzi valyutaya olan etibar bərpa edildi. 
Göründüyü  kimi,  müqayisədə  Mərkəzi  Bankın  emissiya  etdiyi  banknotların 
həcmi,  illər  üzrə  dövriyyədə  olan  banknotların  artımının  nominal  həcmi,  illik 
inflyasiya və dövlətin real emissiyon gəlirlərinin həcmi əks olunmuşdur. 
Biz  nəzəri  hissədə  dövlətin  emission  gəlir  əldə  etmək  imkanlarının  bir  çox 
makroiqtisadi  göstəricilər  faktorundan  asılı  olduğunu  qeyd  etmişdik.  Bərabərliyində 
dövlətin  real  emission  gəlirinin  real  ümumi  gəlirin  dəyişməsindən,  qiymətlər 
səviyyəsinin  dəyişməsindən,  pul  multiplikaotoru  və  pulun  dövriyyə  sürətinin 
dəyişməsindən  asılılığının  riyazi  ifadəsi  əks  olunur.  Bu  düsturundan  bir  misal  üçün 
makroiqtisadi  göstəricilərindən  istifadə  etməklə  dövlətin  əldə  edə  biləcəyi  real 
emissiyon gəlirləri hesablayaq. 
 
 
∆H/P = p (H/P) + (y-v-m) • (H/P) 
∆H/P = H/P(p + (y-v-m)) 
 
 
 
 
 

---