Magistratura məRKƏZİ

 
 
 
 
 
2009  
2010 
2011 
^-2012 
2013 
Dövriyyədə olan pul - H  
 
 
 
 
 
(mlrd. manat)  
872,3  
1209,1  
969,5   1184,5   1420  
Ümumi daxili məhsulun real  
 
 
 
 
 
dəyişməsi                    - y  
0,013  
0,058  
0,1  
0,074  
0,11  
Qiymətlərin dəyişməsi   - p  
0,191  
0,037  
-0,008   -0,085   0,018  
Pulun dövriyyə sürətinin  
 
 
 
 
 
dəyişməsi                       - v  
 
-0,11,  
0,40   -0,06  
0,00  
Pul multiplikatorunun  
 
 
 
 
 
dəyişməsi                       -m  
 
rO,04  
-0,01   -0,03  
-0,04  
Beləliklə, 
2010-ci il üzrə: 872,3/1,037 *(0,037 + 0,58 + 0,11+0,04) = 841,176 0,767 = 
645,182 mln man. 
2011-ci il üzrə: 1209,1/0,992 * (0,1 - 0,008 - 0,4 +0,01) = 1218,85 * (-0,298)  
= -363,218   mln man. 
2012-cu il üzrə:   969,5/0,915 * (0,074 - 0,085 + 0,06 + 0,03) = 1059,56 0,079 = 
83,71 mln man 
2013-ci il üzrə: 1184,5/1,018 * (0,11 + 0,018 -0 + 0,04) = 1163,56 * 0,168 = 195,5   
mln man 
Yuxarıda  verilmiş  düsturu  vasitəsilə  real  gəlirin  artımı,  qiymətlərin  ümumi 
səviyyəsinin,  pul  multiplikatorunun  və  pulun  dövriyyə  sürətinin  proqnozu  vasitəsilə 
dövlətin  növbəti  il  üçün  əldə  edə  biləcəyi  real  emissiyon  gəlirin  həcmini  müəyyən 
etmək mümkündür. 
Əlbəttə,  bu  üsul  müəyyən  müsbət  və  mənfi  cəhətlərə  malikdir.  Mənfi  cəhəti 
ondan  ibarətdir  ki,  əlavə  pul  emissiyası  dövriyyədə  pul  kütləsinin  həcmini  artırır  ki, 
bu  da  inflyasiya  gətirib  çıxarır.  Bu  səbəblə  əlaqədar  olaraq  yaranan  inflyasiya  o 
həddə gəlib çata bilər ki, onun illik artım tempi illik faiz stavkalarının səviyyəsini aşa 
bilər.  Bu  da  öz  növbəsində  investisiya  fəallığına  mənfi  təsir  göstərə  bilər.  Bundan 
başqa  inflyasiyanın  səviyyəsinin  yüksəlməsi  şəraitində  "Oliver-Tanzi  effekti" 

---

 
 
 
 
yaranır  -  yəni  vergi  ödəyiciləri  tərəfindən  dövlət  büdcəsinə  vergilərin  ödənilməsinin 
gecikdirilməsi    halları    güclənir.      Nəticədə      isə      büdcə      kəsiri    və    maliyyə 
sisteminin ümumi dayanıqsızlığı arta bilər. 
Aşağıdakı  cədvəllərə  nəzər  salsaq  görərik  ki,  pul  kütləsinin  və  ya  inflyasiyanın 
tempinin artması büdcə kəsirinin həcminə neqativ təsir göstərir. Məsələn, 2005-2006-
cü illərdə bir sıra ölkələrin timsalında bu məsələni nəzərdən keçirək: 
Büdcə kəsiri və pul kütləsi 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
               Büdcə kəsirinin orta illik həcmi 2008-2013-cü il (ÜDM-la nisbəti %) 
 
Cədvəldə  göstərilən  dövlətlər  içərisindlə  yalnız  Litvada  iqtisadi  sabitlik 
qeydə alınıb. 
Əlavə pul emissiyasının müsbət cəhəti isə ondan ibarətdir ki, bu zaman pul təklifi 
artmış  olur.  Nəticədə  isə  faiz  stavkaları  aşağı  düşür  ki,  bu  da  öz  növbəsində 
investisiya fəallığını stimullaşdırmış olur. 
Dövlət büdcəsi kəsirinin monetizasiyası bilavasitə nağd pulun emissiyası ilə yox, 
digər  formalarda  da,  məsələn,  Mərkəzi  Bankın  dövlət  müəssisələrinə  güzəştli  faiz 
stavkaları  üzrə  kreditlərinin  genişləndirilməsi  formasında  və  ya  vaxtı  uzadılmış 
34 
32 
30 
28 
26 
24 
22 
20 
18 
16 
14 
12 
10 
8 
6 
4 
2 
 
     -40       -35        -30        -25        -20         -15         -10         -5        0        5       10 
- 
Gürcüstan 
-Tacik 
-
Türkm nistan 
- 
Az rbaycan 
- 
Litva 
- 
Rusiya 

---

 
 
 
 
ödəmələr  formasında  həyata  keçirilə  bilər.  Sonuncu  halda  hökumət  əmtəə  və 
xidmətləri  alaraq,  müəyyən  olunmuş  müddətdə  onları  ödəmir.  Əgər  tədarük  xüsusi 
sektorda  həyata  keçirilirsə,  onda  istehsalçılar  mümkün  ödəməmələrdən  sığorta 
olunmaq  üçün  əvvəlcədən  qiymətləri  artırırlar.  Bu  da  qiymətin  ümumi  səviyyəsinin 
və  inflyasiyanın  səviyyəsinin  qalxmasına  təkan  verir.  Əgər  dövlət  sektorunun  vaxtı 
uzadılmış  ödəmələri  müəssisələrdə  yığılırsa,  onda  bu  kəsir  bilavasitə  Mərkəzi  Bank 
tərəfindən  maliyyələşdirilir  və  ya  da  dövlət  büdcəsinin  ümumi  kəsirini  artıraraq 
yığılır.  Buna  görə  də  monetizasiyadan  fərqli  olaraq,  vaxtı  uzadılmış  ödəmələr  heç 
olmasa büdcə kəsirinin maliyyələşdirilməsində qeyri - inflyasiyalı üsul hesab edilir. 
Büdcə  kəsirinin  örtülməsinin  digər  üsulu  kimi  dövlət  qiymətli  kağızlarının 
buraxılışı  və  reallaşdırılması  çıxış  edir.  Bu  üsul  da  eyni  zamanda  müəyyən  müsbət 
və mənfi cəhətlərə malikdir. 
Müsbət  cəhət  ondan  ibarətdir  ki,  dövlət  qiymətli  kağızlarının  buraxılışı  büdcə 
kəsirinin  örtülməsində  nisbətən  qeyri  -  inflyasiyalı  üsul  hesab  edilir.  Bu  onunla 
bağlıdır ki, qiymətli kağızların buraxılışı pul kütləsinin artmasına səbəb olmur. 
Mənfi  cəhəti  isə  ondan  ibarətdir  ki,  dövlət  qiymətli  kağızlarmın  buraxılışı  pul 
bazarında  pula  olan  tələbi  artırır.  Bu,  pulun  qiymətini  -faizin  orta  bazar  stavkasını 
yüksəldir.  Nəticədə  isə  bu  xüsusi  sektorda  investisiyanın  aşağı  düşməsinə,  xalis 
ixracatın enməsinə, müəyyən qədər də istehlak xərclərinin azalmasına gətirib çıxarır. 
Nəhayət  etibarilə  «sıxışdırılıb  çıxarma  effekti»  yaranır  ki,  bu  da  fiskal  siyasətin 
stimullaşdırıcı effektini zəiflədir. 
«Sıxışdırıb çıxarma effekti» nəzərdə tutur ki, verilmiş investisiya tələbi əyrisində 
faiz  stavkalarının  qalxmasına  görə  xüsusi  investisiya  azalır.  Bu  büdcə  kəsirinin 
borclu maliyyələşdirilməsi zamanı yaranır. Əgər iqtisadiyyat enmə vəziyyətindədirsə 
onda dövlət xərclərinin artımı ona multiplikator effekti vasitəsilə stimullaşdırıcı təsir 
göstərəcək.  Bu  xüsusi  biznesin  gözlənilən  gəlirini  yaxşılaşdıra  bilər  və  investisiya 
tələbi  əyrisində  sağa  doğru  hərəkət  baş  verə  bilər.  Investisiya  tələbinin  artması 
sıxışdırıb çıxarma effektini hissə - hissə və ya tam kənarlaşdıra bilər. 

---