MahirəNərimanqızı
Yüklə 2,89 Kb. Pdf görüntüsü
|
www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Faiq Ələkbərov Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin dünyagörüşü 33 Qeyd edək ki, pantürkizm və yaxud türkçülük isə ictimai- siyasi hərəkatın ikinci xətti idi. Türkçülük XIX əsrin sonu və XX əsrin əvvəllərində Osmanlı İmperiyasında, Avropada, İranda, çar Rusiyasında, o cümlədən Azərbaycanda geniş yayılmışdı. Bu isə təxminən panislamizmin təşəkkülü ilə üst- üstə düşür. Bir sıra alimlər türkçülüyün yaranmasını Türkiyə, başqaları Rusiya və bir qismi isə Avropa ilə bağlayır. Bir qism tədqiqatçılar hesab edirlər ki, türkçülüyün formalaşmasında xarici (Avropa), kənar amillər mühüm rol oynayıb. Söhbət əcnəbi mütəfəkkirlərin türkçülük ideologiyası ilə bağlı irəli sürdüyü ideyalardan gedir. «Türk-tatar xalqları arasında türkçülüyün meydana gəlməsində Avropa şərqşünaslarından de Gin Jozefin, de Ujvaldinin və German Vamberinin hun, türk və monqol tarixinə dair türk dili sistemli xalqların tarixinin ümumiliyinə, fin-uyğur dilləri qrupuna daxil olan xalqların tarixən türk-monqola mancurlar ilə həmvətən olmalarına, ümumiyyətlə, «Turan xalqları» adlanan xalqların tarixinə dair əsərlərinin türk dilinə tərcümə olunması mühüm rol oynamışdı» (83, s.118). İnamla demək olar ki, Avropa şərqşünaslarına aid bu tədqiqatların Osmanlı İmperiyasında və çar Rusiyasında yaşayan türk mütəfəkkirlərinə böyük təsiri olmuşdur. XX əsrin əvvəllərində türkçülüyün yaranmasında Osmanlı dönəmində yaşamış türk ziyalıları, başda Ziya Göyalp olmaqla mühüm işlər görmüşlər. Osmanlı İmperiyasında türkçülük davasının öncüllərindən olan Ziya Gökalp yazır: «Türkçülük siyasi bir partiya deyildir, elmi, fəlsəfi, estetik bir məktəbdir, başqa bir deyimlə, kültürlə bağlı bir çalışma və yeniləşmə yoludur. Bu səbəbdəndir ki, türkçülük indiyə qədər bir partiya şəklində siyasi mübarizə meydanına atılmadı, bundan sonra www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Faiq Ələkbərov Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin dünyagörüşü 34 34 da, şübhəsiz atılmayacaqdır. Bununla birlikdə, türkçülük büsbütün siyasi ülkülərə (məfkurələrə) də biganə qalmır. Ona görə ki, türk kültürü digər ülkülər ilə birlikdə siyasi ülkülərə də malikdir. Məsələn, türkçülük heç bir vaxt klerikalizm, teokratiya və zülm rejimi ilə sazişə girə bilməz. Türkçülük çağdaş (modern) bir axımdır (cərəyandır) və ancaq çağdaş mahiyyət daşıyan axımlar və ülkülər ilə sazişə girə bilər» (26, 132). Osmanlı İmperiyasında türkçülük cərəyanının qarşısı alındığı bir zaman çar Rusiyasında, xüsusilə Azərbaycanda türkçülük ideyaları inkişaf edirdi. Bu məsələ ilə bağlı böyük türk mütəfəkkiri Z.Göyalp yazır: «Türkiyədə Əbdülhəmid bu müqəddəs axımı-cərəyanı dayandırmağa çalışarkən, Rusiyada iki böyük türkçü yetişirdi. Bunlardan birincisi Mirzə Fətəli Axundzadədir ki, azəri türkcəsində yazdığı orijinal güldürülər- komediyalar bütün Avropa dillərinə çevrilmişdir. İkincisi isə Krımda «Tərcüman» qəzetini çıxaran Qaspıralı İsmaildir. Onun türkçülükdəki şüarı «dildə, fikirdə və işdə birlik» idi» (26, 27). Türkçülüyün inkişafında Azərbaycan türklərinin də böyük xidmətləri olub. M.F.Axundzadədən, H.Zərdabidən başlayan milli məfkurə ideyaları, ötən əsrin əvvəllərində yaşamış Azərbaycan türkçüləri - Ə.Hüseynzadə, Ə.Ağayev, Ə.Topçubaşov, M.Ə.Rəsulzadə, N.Yusifbəyli, M.Hadi, H.Cavid və başqaları tərəfindən davam etdirilmişdir. XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda türkçülük mücadiləsi başlamış, tədricən müəyyən bir forma almağa başlamışdı. Düzdür, əvvəlcə türkçülük panislamizm kimi özünə geniş yer tapa bilməmişdi. Xüsusilə də buna mane olan amil türkçülüyü təbliğ edənlərin daha çox panislamist kimi tanınmaları idi. www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Faiq Ələkbərov Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin dünyagörüşü 35 Onlar islamın müdafiəçisi kimi ya öncə çıxış etmişdilər və yaxud da elə bu yöndə çıxış etməkdə idilər. Ancaq get-gedə Ə.Hüseynzadə, Ə.Ağaoğlu, Ə.Topçubaşov, N.Yusifbəyli, M.Ə.Rəsulzadə və bu kimi mütəfəkkirlərimiz daha çox türkçülüyə doğru istiqamət almağa başlamışdılar. XX əsrin əvvəllərində Bakıda türkçülüyü geniş şəkildə təbliğ edənlərin başında yenə də Əli bəy Hüseynzadəni görürük. Ə.Hüseynzadə bundan öncə İstanbulda bu istiqamətdə geniş fəaliyyət göstərib. «Rusiyadan İstanbula gələn Hüseynzadə Əli bəy Tibbiyyədə (Tibb məktəbində) türkçülüyün əsaslarını başa salırdı. «Turan» adlı şeri «Turançılıq» ülküsünün (ideyasının) ilk ortaya qoyuluşu idi... Hüseynzadə Əli bəy Rusiyadakı millətçilik axımlarının (cərəyanlarının) təsiri ilə türkçü olmuşdu» (26, 28). Eyni işləri Bakıda da görən zaman Ə.Hüseynzadə artıq tək deyildi. Onunla yanaşı başqa mütəfəkkirlərimiz də pantürkizmi Azərbaycanda yayırdı. «Bu vaxt (1905-1906-cı illər nəzərdə tutulur - F.Ə.) Hüseynzadə Əli bəy İstanbuldan və Ağaoğlu Əhməd bəy Parisdən Bakıya gəlmiş və orada fikir savaşı üçün əl-ələ vermişdilər. Topçubaşov da bunlara qoşuldu. Bu üç şəxs orada o zamana qədər hakim olan sünnilik və şiəlik anlaşılmazlıqlarını ortadan qaldıraraq türklük və islamlıq fikirləri çevrəsində (ətrafında) bütün azərbaycanlıları toplamağa çalışdılar» (26, 29). Azərbaycanda türkçülüyün və turançılığın əsasını qoymuş, türk birliyi ideyasını elmi-nəzəri cəhətdən işləmiş Ə.Hüseynzadə türklərin dünya tarixi və mədəniyyətinin inki- şafında oynadıqları fövqəladə əhəmiyyətli rolu yaxşı bilir və həmin ənənələrin bir zamanlar yenidən dirçələcəyinə inanırdı. O hesab edirdi ki, xalqı hərəkətə gətirmək, azadlıq uğrunda Yüklə 2,89 Kb. Dostları ilə paylaş:
|