MahirəNərimanqızı
Yüklə 2,89 Kb. Pdf görüntüsü
|
www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Faiq Ələkbərov Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin dünyagörüşü 42 42 Bu müşavirədə iştirak edənlər Azərbaycan ictimai hərəkatı üçün koalisyon proqram qəbul etmək razılığına gəliblər. «Müsavat» Partiyasının təqdim etdiyi proqram müzakirə edilib. Proqramda M.Ə.Rəsulzadənin irəli sürdüyü kimi, Rusiya federativ dövlət olmaqla muxtariyyətin verilməsi məsələsi qoyulub. Muxtar respublikaların ərazilərini Müəssislər Məclisi müəyyənləşdirməli idi. «Müsavat»ın irəli sürdüyü tələblərə görə, torpaqlar kəndlilərə pulsuz paylanmalı, fəhlələr üçün 8 saatlıq iş günü qoyulmalı idi. Bu tələblər daha çox sosial xarakter daşısa da, sosialistər müşavirəni yarımçıq tərk ediblər. Bunun nəticəsində yeni siyahı tərtib edilib. Bu siyahıya M.Cəfərov, Ə.Topçubaşov, M.Ə.Rəsulzadə, N.Yusif- bəyov və b. daxil olub. Bu siyahını Gəncə Milli Komitəsi Tiflis Komitəsinə təqdim etməli idi. Bu müşavirə bir çox məsələlərə də aydınlıq gətirib. Məlum olub ki, sosialistlər müsavatçılarla bir yerdə işləmək istəmirlər. Bundan sonra müsavatçılar proseslərə nəzarəti öz əllərində cəmləşdirməyə başlayıblar. Bunun üçün isə onlar ilk növbədə qarşılarına qoyduqları məsələləri dəqiqləşdirməli idilər. Bu məqsədlə 1917-ci oktyabrın 26-dan 31-nə kimi "Müsavat" «İsmailiyyə» binasında ilk qurultayını keçirib. Bu qurultayda «Türk Ədəmi-Mərkəziyyət Partiyası-Müsavat» öz proqramını elan etməli idi. "Müsavat" Partiyasının ilk bitkin sənədi məhz bu proqram olmalı idi (6, f.276, s.7, iş. 168, v.1). «Açıq söz» qəzeti bu qurultayı tərkibinə görə bütün müsəlman Şərqində ilk demokratik qurultay adlandırıb. Qurultayda «Müsavat»ın 76 maddədən ibarət proqramı- dövlət quruluşu, milli məsələ, dini, fəhlə, iqtisadi, məhkəmə və s. məsələlər müzakirə edilib. Həmin müddəalardan bəzilərinə toxunmamaq olmur. Birinci maddə də qeyd edilirdi ki, «Rusiyanın dövlət quruluşu milli- www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Faiq Ələkbərov Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin dünyagörüşü 43 məhəlli muxtariyyət olmalı və onlar da xalq cümhuriyyəti şəklində qurulmalıdır» (8, f.894, s.10, iş. 39, v.2). Proqramın 3-cü maddəsində isə göstərilirdi ki, məhəlli-muxtariyyətə Azərbaycan, Türküstan, Qırğızıstan, Başqırdıstan sahib olmalıdır. 32 və 35-ci maddələrdə torpaqların pulsuz kəndlilərə verilməsi nəzərdə tutulurdu. Qurultayın sonunda tələb qoyulub ki, muxtariyyətin verilməsi üçün bütün tədbirlərin keçirilməsini Mərkəzi Komitəyə həvalə etmək, Mərkəzi Müsəlman Komitəsindən Azərbaycanın Müəssislər Məclisini çağırmağı israr etmək lazımdır. Məhz bu dövrdən sonra Azərbaycanda istiqlal mübarizəsinə başlanıb. Ona görə də birləşmiş bolşevik-daşnak qüvvələrinin Bakıdakı hakimiyyəti uzun çəkmədi. Azərbaycanda milli təfəkkürün, milli düşüncənin, milli özünüdərkin güclü olması bolşevik- daşnakların Bakıda möhkəmlənməsinin qarşısını aldı. Xalq rus müstəmləkəsinə, erməni terrorizminə açıq şəkildə etiraz edirdi. Milli düşüncə daşıyıcılarının bu məsələdə rolu isə böyükdür. Onların sayəsində xalq bolşevik rusların və daşnak ermənilərin simasını görür və milli təşkilatlara üz tuturdu. Bu, sonda yeni dövrdə demokratik Azərbaycan dövlətinin yaranmasına səbəb oldu. Azərbaycan türklərinin hələ qədim dövrlərdən dövlətçilik təcrübəsinə malik olması, yeni dövrdə demokratik quruluşlu dövlət qurmağa layiq və qadir olmağımıza şübhə yeri qoymurdu. Ancaq Azərbaycan xalqının müstəqil dövlət qurmasını əngəlləyən ciddi səbəblər var idi. Rusiya, onun əbədi əlaltıları ermənilər və İrandakı fars şovinizmi bütün gücünü ortaya qoyaraq buna mane olurdu. Xüsusilə, Rusiyada hakimiyyətə gələn bolşeviklər və onların Qafqazdakı əlaltıları olan ermənilər nə yolla olursa-olsun Azərbaycan türklərinin www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Faiq Ələkbərov Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin dünyagörüşü 44 44 milli, müstəqil dövlətlərini qurmağa yol vermək istəmirdilər. Rus hökuməti və ermənilər müxtəlif təxribatlarla Azərbaycanda milli hökumətin yaranmasına əngəl törədirdilər. Bütün bunlara baxmayaraq, istiqlal qaçılmaz idi. 1918-ci ilin fevralında Tiflisdə Zaqafqaziya Seyminin açılması bu prosesi daha da sürətləndirdi. Qeyd edək ki, Seymdəki Azərbaycan fraksiyası 44 millət vəkilindən ibarət olub (116, s.130). Bu dövrdə Türkiyə gürcü və ermənilərin Seymdə apardığı siyasəti qəbul etməyərək onlara qarşı müharibə elan etdi. Müharibə 8 gündən artıq çəkmədi. Türklər aprelin 15-də Batumu tutdular, Qarsı isə mühasirəyə aldılar (116, s.183). Azərbaycan nüma- yəndələrinin təkidilə Zaqafqaziya Seymi aprel ayının 22-də Zaqafqaziyanın suverenliyini elan etdi (116, s.184-185). Seymdə vəziyyət heç də normal deyildi. Ermənilər mürəkkəb vəziyyətdən istifadə edərək müsəlmanlara qarşı təxribatlarının miqyasını daha da genişləndirirdilər. 1918-ci ilin martında erməni daşnakları böyük qardaşları, himayədarları rusların yardımı sayəsində türk-müsəlmanların kütləvi şəkildə soyqırımına başladılar. Bununla əlaqədar olaraq Rəsulzadə daşnak Stepan Şaumyanın mövqeyini kəskin tənqid edirdi. Çünki 1918-ci ilin mart hadisələri zamanı «Bakının və ətraf rayonların İnqilabi Müdafiə Komitəsinə başçılıq edən Şaumyan» (118, s.327) qırğında bilavasitə məsuliyyət daşıyırdı. Azərbaycanın muxtariyyəti ideyasına qarşı barışmazlıq göstərən "bolşevik", daşnakçı Şaumyan 1917-ci ilin dekabrında Leninin imzaladığı «Türkiyə ərazisində Ermənistana muxtariyyət verilməsi» dekretinə nail olmuşdu (121, s.22). S.Şaumyan «Bakinski raboçi» qəzetinin 1918-ci ilin 17 fevralında «Vətəndaş Rəsulzadəyə cavab» yazısında Yüklə 2,89 Kb. Dostları ilə paylaş:
|