MahirəNərimanqızı
Yüklə 2,89 Kb. Pdf görüntüsü
|
www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Faiq Ələkbərov Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin dünyagörüşü 18 18 mişdir. Bunu, müsbət hal kimi görənlər də, birmənalı şəkildə tənqid edənlər də və orta mövqedən çıxış edənlər də olmuşdur. Şübhəsiz, müstəmləkəçilik bütün hallarda pislənməli və işğalçılıq aktlarına haqq qazandırılmamalıdır. Çarizm dövründə Azərbaycan milli azadlıqdan məhrum edilməklə yanaşı, mənəvi məhkumiyyətə də məruz qalmışdır. Çarizmin Qafqazda, o cümlədən Azərbaycanda apardığı ruslaşdırma və erməniləşdirmə siyasəti, bir tərəfdən, yerli əhalinin adət- ənənələrinə, dini, milli xüsusiyyətlərinə böyük zərbə vurmuş, başqa tərəfdən isə gələcəkdə daha böyük bir bəlanın, müharibə ocağının yaranmasına - Ermənistan dövlətinin qurulmasına rəvac vermişdir. XIX əsrin ortalarından etibarən Azərbaycanın sosial-siyasi həyatında önəmli hadisələr baş vermişdir. Çarizm əvvəlcə Azərbaycanda xanlıqları ləğv etmiş, yerində komendantlıq idarə-üsulu yaratmış, ucqarlarda möhkəmlənmək üçün bəylərdən, varlılardan və ruhanilərdən ibarət özü üçün sosial zəmin hazırlamışdı. Şübhəsiz ki, bütün bunlar dinc şəraitdə baş verməmiş, bir sıra üsyanlar və qaçaqçılıq hərəkatları ilə müşaiyət olunmuşdur. XIX əsrdə Azərbaycanın sosial-siyasi və ideoloji mühitində milli oyanış, milli özünüdərk əvvəlki dövrlərə nisbətən daha güclü idi. Bunun mühüm səbəblərindən biri çar Rusiyasının müstəmləkə siyasətinin güclənməsi idi. Qeyd edək ki, Azərbaycanda sinfi mübarizə XIX əsrin ikinci yarısında formalaşan fəhlə sinfinin şəxsində daha ön plana çıxmışdı. İstər ucqarlarda, istərsə Bakı kimi iri sənaye mərkəzində formalaşan fəhlə sinfi, sonralar Azərbaycanın taleyüklü məsələlərində mühüm rol oynamışdır. Şübhəsiz ki, Bakıda yaranan fəhlə sinfi və onların mübarizəsi nəinki Azərbaycanı, www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Faiq Ələkbərov Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin dünyagörüşü 19 çar Rusiyasını, hətta o dövrdə dünyanı bürüyən sosializm hərəkatının mühüm cəbhələrindən biri sayılmışdır. Yeni dövr Azərbaycanın ictimai-siyasi, sosial-fəlsəfi fikir tarixində milli azadlıq və milli dövlətçilik probleminin yaranmasında, inkişafında XIX əsrin ikinci yarısı ilk rüşeym rolunu oynayıb. Xalqın yeni dövrdə öz milli kimliyini dərk edə bilməsi, azad olması, milli dövlətini yaratması və s. yöndə bir sıra mütəfəkkirlərimizin gördüyü işlərin dəyərini unutmaq olmaz. Doğrudur, bu dövrdə yaşamış mütəfəkkirlərimiz öz əsərlərində birbaşa milli azadlıq və milli dövlətçilik problemlərini qoymayıblar. Ancaq onların gördüyü işlər - xalqın öz milli özünüdərki, savadlanması, maarifçilik, milli mətbuatın yaranması, məktəblərin açılması və s. dolayısı ilə də olsa, məhz buna xidmət etmişdir. Azərbaycanın sosial- siyasi və ideoloji mühitində milli oyanış, milli özünüdərk istəyinin artması milli azadlıq toxumunu cücərtmiş və bunun nəticəsi isə, yeni və ən yeni dövrdə milli dövlətçiliyin yaranmasına səbəb olmuşdur. Bu baxımdan çar Rusiyasının müstəmləkəsi olan Quzey Azərbaycanda milli oyanışın yeni formada baş qaldırması təbii idi. XIX əsrin ikinci yarısında çar Rusiyasının apardığı islahatlar, elmin sürətlə inkişafı və s. imperiyanın əksər xalqları arasında milli oyanışa səbəb olmuşdur. Azərbaycanın ziyalı zümrəsi öz fikir və ideyaları ilə xalqımızın yeni ideoloji xəttinin, xüsusilə milli azadlıq və milli dövlətçilik prinsiplərinin formalaşmasında mühüm rol oynamışdır. Qədim dövlətçilik ənənələrinə malik olan müstəqil, azad Azərbaycan dövləti qurmaq istiqamətində ilk ideyalar ortaya atılmışdır. Bu cür ideyaların formalaşmasında XIX əsrin II yarısında və XX əsrin əvvəllərində yaşamış mütəfəkkirlərimizin - Mirzə Fətəli www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Faiq Ələkbərov Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin dünyagörüşü 20 20 Axundov, Həsən bəy Zərdabi, Şeyx Cəmaləddin Əfqani, Seyid Əzim Şirvani, Qasım bəy Zakir, İsmayıl bəy Qutqaşınlı, Mirzə Kazım bəy, Mirzə Ələkbər Sabir, Cəlil Məmmədquluzadə, Məhəmməd Hadi, Abbas Səhhət, Hüseyn Cavid, Əhməd Cavad, Ömər Faiq Nemanzadə, Əli bəy Hüseynzadə, Əhməd bəy Ağaoğlu, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Üzeyir Hacıbəyov, Əlimərdan bəy Topçubaşov, Nəsib bəy Yusifbəyli, Yusif Vəzir Çəmənzəminli və başqaları mühüm rol oynayıblar. Yeni və ən yeni dövrdə çağdaş Azərbaycanın ən böyük filosofu, mütəfəkkiri M.F.Axundzadənin bütün elmi-fəlsəfi, ictimai-siyasi, bədii, publisistik yaradıcılığı xalqa xidmətlə bağlı olmuş, onun elmi-fəlsəfi irsi bir xalqın mədəniyyəti ilə məhdudlaşmamış və bəşəri xarakter daşımışdır. Axundzadə Azərbaycan (quzeyli, güneyli) mütəfəkkirləri arasında ilk dəfə olaraq ictimai-siyasi, sosial, dini və s. problemlərə daha cəsarətlə, tənqidlə yanaşmışdır. Axundzadənin onunla eyni dövrdə yaşamış başqa mütəfəkkirlərdən başlıca üstünlüyü, fərqi də məhz bu, olmuşdur. Onun başlıca fəlsəfi əsəri olan «Hind şahzadəsi Kəmalüddövlənin İran şahzadəsi Cəlalüd- dövləyə məktubları və Cəlalüddövlənin ona cavab məktubu» bütün mənalarda yenilikçi, realist, tənqidi, düşündürücü və s xarakter daşımış, belə demək mümkündürsə yeni dövr Azərbaycan fəlsəfəsinin təməl prinsiplərini müəyyənləşdir- mişdir: «Ey Cəlalüddövlə! Sən bilirsən ki, idarə və politika elminin təhsili İranda mümkün deyil, vacibdir ki, Avropaya səfər etmək və orada təhsil eləmək. Aya, bu mümkündürmü? Necə səfər etmək və kafirlərlə görüşüb tanış olmaq. Aya, fanatik və şarlatan üləma bu işə razı olarmı? Aya, bu puç əqidələr bu işə fitva verərmi?» (1, 219). İslam dinini, bu dinlə Yüklə 2,89 Kb. Dostları ilə paylaş:
|