____________________ ƏdəbiyyatĢünaslığa xidmət əzmi ilə
133
dıcılığı” monoqrafiyasını oxudum. Monoqrafiya dünyanın uc-
suz-bucaqsız, qarlı-boranlı, fırtınalı, zəlzələli, qışlı-baharlı, yay-
lı-payızlı mənəviyyat aləmində nəcabətlilər, ləyaqətlilər, şə-
rəflilər,qürurlular üçün nümunə olmaqla yol göstərən Hüseyn
Cavid əzəməti bütün çalarları, aydınlığı ilə ifadə olunmuşdur. O,
tədqiqatçısı K.Əliyevin də ruhuna hakim olmuş, onu mənəviyyat
dünyasının sakini etmiş, yalquzaq aləminə, Dədə Qorqud
dünyasına çəkmişdir. Beləliklə, Kamran qələminin yaratdığı
yalquzaq obrazının əcdadlara çağıran ulartısı ruhumu oyadıb,
“Dədə Qorqud” oğuznamələri ilə yaşanacağına impuls verdi.”
Etnoqraf alim yazır: “Kamran Əliyevin yaradıcılığında
özünü göstərən başlıca keyfiyyət XX əsrin 40-cı illərindən
Azərbaycan ictimai elmlərində görünməyən orijinal nəzəri
mühakimələrdir. Belə ki, 1920-ci il kommunist işğalından son-
ra Azərbaycan milli ziyalısına qarşı keçirilən repressiya ilə, –
akademik Z.Bünyadovun sözləri ilə desək, – “Respublikamız-
da yüzlərlə alim ”millətçi” damğası ilə ağlasığmaz cinayətlərdə
günahlandırılıb, fiziki cəhətdən məhv edilmişdir. Azərbaycan
elmi başsız qalmış, ictimai və tarix elmləri sahəsində nəsillərin
bir-birini əvəz etməsi ənənəsi pozulmuşdur. Bunun müqabi-
lində isə respublikada ictimai elmlərin yaradıcı inkişafına
böyük ziyan və dağıdıcı zərbə vurmağa hazır olan könüllü və
yetişdirilmiş apolegetlər meydana çıxmışdır”. Elə bunun nəti-
cəsidir ki, kommunist rus imperiyasının ictimai elmlər sahə-
sində Azərbaycanda yetişdirdiyi onlarla akademik, yüzlərlə
elmlər doktorunun ünvanında bir dənə nəzəriyyə, hətta adicə
tədqiqat metodu belə yoxdur. Dünya elmində birmənalı sübut
edilmişdir ki, nəzəriyyə olmayan yerdə elm yoxdur. Bütün
elmlər nəzəri yaradıcılıq prosesində yaranır, formalaşır. Sovet
imperiyası dövründə və son illərdə çox az, tək-tək alimlərin
yaradıcılığı istisna olunmaqla, Azərbaycanda ictimai elmlər
sahəsində yazılanların böyük əksəriyyəti manipulyasiyadan
başqa bir şey deyildir. Odur ki, K.Əliyevin yaradıcılığı müasiri
olduğu ictimai elm tədqiqatçılarının (99 faizinin) əsərləri ilə
Mahirə Nağı qızı, Çapar Kazımlı
______________________
134
müqayisədə yeni keyfiyyəti ilə dərhal diqqəti cəlb edir. Azər-
baycan ictimai elminə K. Əliyevin haqqında danışılan əsəri ilə
yaşadığımız günlərdə Azərbaycan elminə gələn yeniliklərdən
biri məsələnin sual formasında dəqiq qoyuluşu və sistemli,
müxtəlif variantlı (üslubu) birmənalı cavablandırmasıdır.
K.Əliyevin yaradıcılığında Azərbaycanın müasir ictimai
elmlərinə gətirdiyi digər yenilik odur ki, burada “Rus sovet ic-
timai elmi”ndən və başqa ölkə alimlərinin əsərlərindən nəzə-
riyyə kimi iqtibas edilmiş, yerli-yersiz, tez-tez, çox vaxt da süni
uyğunlaşdırılaraq istinad edilən fikirlər bir kənara atılır, dil,
hallar, vəziyyətlər, proses, hadisə və sistemlər sosial, mənəvi,
siyasi, iqtisadi və təbiət qanunlarının qarşılıqlı fəaliyyət vəh-
dətindən doğan hallar və proseslər kimi izah edilib əsaslandı-
rılır. Şərh etdiyi etnososial və mənəvi proseslərin, situasiyaların
və sistemlərin öz elementlərini, hissələrini haradan necə
aldığını dəqiqliklə göstərən müəllif “Dədə Qorqud” oğuznamə-
lərində əks olunmuş faktları lazım gəldikdə ümumiləşdirir,
ehtiyac olduqda xüsusiləşdirir, ən incə məqamlarda fərdiləşdir-
mədən ustalıqla istifadə edir.
Avropa ictimai elmlərində XX əsrdən mövcud olan – izah
edəcəyi məsələyə şəxsi nəzəri baxışı irəli sürüb – ardınca
məsələlərin qoyulması və izah edilməsi ənənəsini Azərbaycan
ictimai fikrinə gətirir”.
X.Xəlilli diqqətimizi Azərbaycan və ümumtürk şeirinin
yaranma tarixi, şeir formalarının inkişafı və strukturu haqqında
prof. K.Əliyevin mülahizələrinə yönəldir. O göstərir ki, K.Əli-
yev Azərbaycan ictimai elmlərinin cavab verməli olduğu və
yan keçdiyi, ən yaxşı halda xatırlatmaqla izahsız üstündən ötüb
keçdiyi bir problemi diqqətə çəkərək yazır: “Bunlar nə qədər
doğru olsa da (özünün şeir formaları haqqında mülahizələrini
nəzərdə tutur!), amma yenə bir mühüm sual açıq qalır: bütün
bu şeir strukturunun etnosun təbiəti ilə nə əlaqəsi vardır?”
X.Xəlilli bu sualı prof. K.Əliyevin belə cavablandırma-
sını qeyd edir: “Qədim türk şeirinin poetik qaynağı və bu mə-
____________________ ƏdəbiyyatĢünaslığa xidmət əzmi ilə
135
nada şərti olaraq, onun toteimi Atdır! Türk təfəkürünün və
dünyagörüşünün, türk məişətinin və həyat tərzinin yenilənmə-
sində, türk qəhrəmanlarının təşəkkül tapması və formalaşma-
sında atın rolu əvəzsizdir. Qədim türkün atı çöllərdən yığışdırıb
mədəniləşdirməsinə cavab olaraq, at da bunun əvəzində türkə,
sözün həqiqi mənasında, dünyanı bəxş etmişdir”.
Alimin bu mülahizələrini verəndən sonra X.Xəlilli tədqi-
qatçının ona qədər türkün həyatında atın rolu haqqında mühüm
mülahizələri təfəkkür süzgəcindən keçirdiyini, atın hər bir
əzasını türkün həyatındakı rolundan ayrılıqda bəhs etdiyini,
ayaqlarının və yerişinin türk şeir formalarının yaranması üçün
əsas olduğunu, yorğa yerişdən qoşa misranın, dördnala çapış-
dan dördlüyün, yortamdan doğan ritmdən çarpaz qafiyənin
yarandığını incəliyinə qədər şərh etdiyini vurğulayır.
X.Xəlilli elə buradaca təəssüflə qeyd edir ki, türk, o cüm-
lədən Şərq musiqisinin, yaranması və inkişafında dəvə yerişin-
dən doğan ritmin rolundan musiqi ədəbiyyatında kifayət qədər
bəhs olunsa da, at yerişindəki ritmin musiqiyə hər hansı forma-
da təsirindən bəhs olunmamışdır. “Oğuz cəmiyyətində at bütün
dinamikanın mənbəyi” hesab olunursa, şeir formalarının yaran-
masında işitirak edirsə, o, mütləq musiqidə də iz buraxmalıdır.
Arzu edərdik ki, xalq musiqi tədqiqatçılarımız, musiqi tarix-
çilərimiz məsələnin bu çəhətini diqqətdə saxlasınlar.
Tarixçi-etnoqraf alimin bu fikrində yüzə-yüz həqiqət var-
dır. Biz də belə hesab edirik ki, “Cəngi”, “Yallı”, “Tərəkəmə”
və sair kimi xalq musiqilərimizdə atın yerişindən, qaçışından
doğan ritmin əks-sədası mövcuddur.
X.Xəlilli irihəcmli və samballı məqaləsində prof. K.Əli-
yevin monoqrafiyada qaldırdığı məsələlərə dəqiq və birmənalı
şəkildə yanaşdığını, “Dədə Qorqud” oğuznaməlirinin tədqiqin-
də obyektiv elmi nəticələrə nail olmağa cəhd etdiyini, eyni
zamanda ictimai elmlərimizdə elm adına gələn manipulya-
siyanın qarşısını almaq üçün çoxlu sayda nümunələr verdiyini
göstərir. O, haqlı olaraq belə hesab edir ki, “Dədə Qorqud”
Dostları ilə paylaş: |