Ma’ruzalar matni

XIX-asr oxiri va XX-asr boshlaridagi O’zbekiston san’ati. 
Me’morchilik. XIX asrda Xiva, Buxoro, Qo’qonda machit, madrasa, 
maqbara kabi an’anaviy tipdagi madaniy binolar kompozitsion uslub jihatidan 
hashamatli bezakdor turur joylar sifatida quriladi. Bu davrda rus shahar qurilishi 
uslubi kirib keldi. Mustaqil reja asosida yangi Skoblev (Farg’ona) shahri bunyod 
etildi. Andijon, Toshkent, Samarqandda ham yangicha shahar qurilishi rivoj topdi. 
O’zbekiston xalq me’morchiligida XIX-XX asr uchun Farg’onada ikki tomonga 
ochiladigan darvozalar va yopiq eshikli derezalar, bezakdor devordagi taxmonlar, 
o’ymakor ganch va shiftning naqshdorligi, Buxoro va Samarqandda jimjimador 
ustunli ayvon, guldor devorlar va o’ymakor naqshlar harakterlidir. Xiva uchun esa 
atrofi o’ralgan ayvonli xovlilar, jimjimador yog’och o’ymakorli ustunlar, qishloq 
chorbog’lari mustaxkam arxitektura shakllariga taqlid qilingani bilan diqqatni 
tortadi. O’zbekistonning turli xududlarida ip-gazlamaga oid, yarimshoyi va shoyi 
gazlamalar, rangi bir xil, targ’il, rang-barang naqshli xonatlaslar to’qish keng 
tarqalgan. Shuningdek, bu davrda O’zbekistonda do’ppi, kiyim-kechak, so’zana, 
gul bosilgan gazlama, zardo’ziy gilam to’qish, terini oshlash, metalldan badiiy 
buyumlar yasash, zargarlik san’ati, kulolchilik san’ati rivojlangan. Naqshlar turli 
guldor va geometrik, epigrafik, hayvonlarning shartli belgilari, “islimi” shakllari 
bilan to’lib toshgan.
XIX asr oxiri XX asrda O’zbekistonda xalq amaliy san’ati biroz 
tushkunlikka uchradi. XIX asr oxiri XX asrda paydo bo’lgan dastgohli rangtasvir 
I.Kazakov, S.Yudin va boshqalar ijodida etnografizm va maishiy turmushni 
hijjalab hikoya qilish va passiv kuzatuvchanlik bilan qayd qilinadi.
XX asr me’morchiligida ba’zi qurilishlar avvalgi eklektik xususiyatlarni 
saqlab qoldi, boshqalari konstruktivizm ruxida yaratildi, uchinchilari esa masalan, 
arxitektor G.M.Svarichevskiy O’zbekiston fanlar akademiyasi prezidiumi binosi 
proektida XX asrga xos bo’lgan me’morlik shaklini O’rta Osiyo arxitekturasining 
harakterli xususiyatlarini o’zida saqlab bunyod etdi. 30-yillarda Toshkent, 
Samarqand, Andijon shaharlarini qayta qurish loyihasi tuzib chiqildi, Chirchiq 
singari yangi tipdagi shahar qurilishiga asos solindi. Arxitektor S.N.Popupanov 
tomonidan toshkentdagi xukumat uyi singari ijtimoiy-ma’muriy binoda 
konstruktivizm va neokllassizm uslublari, O’rta Osiyo mahobatli me’morchiligi va 
o’zbek xalq qurilishi an’analari singdirib yuborildi, o’ziga xos xususiyatlaridan 
foydalanildi. Uy-joy qurilishida ko’p qavatli turar joy binolari shakllana boshladi. 
40-yillarda ayniqsa, sanoat qurilishi shiddat bilan keng avj oldi. Shu davrla 
Toshkent, shuningdek Olmaliq, Bekobod kabi sanoat shaharlarining asosiy loyihasi 
tuzilib, yangi sanoat markazlari tashkil etildi. Arxitektor A.V. Shusev tomonidan 
malga oshirilgan A.Navoiy nomidagi katta opera va balet teatri binosi 40-yillarning 
birinchi yarmi va 50-yillar O’zbekiston me’morchiligiga katta ta’sir qildi. Bu 
qurilish loyihasida klassik shakl O’rta Osiyo an’anaviy tajribalari bilan 
uyg’unlashgan xolatda amalga oshirilgan. 60-70-yillarda sanoatlashgan uslub 
qurilishiga o’tisho’z yakunini topdi. Katta-katta bloklardan tashkil topgan, 
sinchlardan iborat, issiq iqlim va zilzilaga chidamli, ko’p qavatli uylar qurilishi 
o’zlashtirildi. O’zbekistonda bu uslubdagi qurilishlar dastlab 60 yillarda Navoiy 
shahrida amalga oshirildi. 1966 yilgi zilziladan so’ng xozirgi zamon 

---

me’morchiligining yangi printsiplari Toshkent shahrini qayta tiklash va qurishda 
o’z aksini topdi.
60-80-yillardagi jamoa binolari me’morchiligi o’zining aniq maqsadga 
qaratilgan kompozitsion kengligi, shaklning mahobatliligi bilan ajralib turadi. 
Misol sifatida 1962-64 yillarda arxitektor V.Berezin loyihasi asosida qurilgan 
san’at saroyi, arxitektor I.Merportning “O’zbekiston” mehmonxonasi, F.Tursunov, 
R.Xayriddinovlarning O’zbekiston rassomlar uyushmasi ko’rgazmalar zali, 
me’mor S.Odilov, Y.Bukina, Rozanovlarning xalqlar do’stligi saroyi va me’mor 
V.Apivak tomonidan malga oshirilgan “Moskva” (Chorsu) mehmonxonasini 
olishimiz mumkin. Bu ma’muriy binolar jihozida an’anaviy xalq amaliy me’moriy 
bezaklari, mahobatli rangtasvir va haykaltaroshlik namunalari keng qo’llanilgan.
O’zbekiston tasviriy san’atining vujudga kelishi va shakllanishidagi 
birinchi bosqich 1910-20- 
yillarga 
to’g’ri keladi. 
L.Bure, 
A.Volkov, 
A.Tetevosyanlarning ijodiy izlanishlari bu davr tasviriy san’ati haqida tasavvur 
beradi. Bu davrla omma uchun xajviy chizgilar rivojlandi, bunday san’at asarlari 
M.Kurzin, V. Rojdestvenskiy, S.Malt, A.Nikolaev (usto Mo’min), I.Ikromov, 
M.Hakimjonov va boshqalar tomonidan amalga oshirildi. 20-yillar rangtasvirida 
P.Benkov, A.Volkov, O.Tatevosyan, A.Nikolaev, O’.Tansiqboev, N.Karaxanlar 
faol ijod qilishdi. Ular ijodida milliy o’ziga xoslikning turli ko’rinishlari va 
xolatlari, uslubiy izlanishlarning turli-tumanligi, yorug’-soya va kalaristik talqin 
namoyon bo’ldi.
Ko’p xollarda rassomlar naturadan olgan taassurotlarini hikoya qilishga 
berilib, kartinada shu to’plagan taassurotlari yig’indisini berishga e’tibor 
qaratilmagan. Bu o’sha davr rangtasvirining harakterli xususiyatidir. An’anaviy 
xalq turmushi ko’pincha me’morlik, jonli, shovqin-suronli bozorlar, choyxonada 
osoyishta choy ichish fonida tasvirlanadi. Rassomlarni kishilar egnidagi sharq 
kiyim-kechagiga xos serxashamlik va ranglarga boylik ko’proq o’ziga tortadi. Bu 
xususiyatlar A.Usupov, L.Bure, R.Vommer, I.Kazakov asarlarida ko’rindi.
30-yillarda P.Benkov bilan birgalikda N.Kashina, Z.Kovalevskayalar 
muvaffaqiyatli izlanishlar olib bordilar. Mahalliy rassomlardan A.Abdullaev, 
B.Hamdamiy, A.Toshkenboev, Z. Saidnosirova, L.Abdullaev, R.Temurovlar o’z 
izlanishlarini boshladilar. 40-yillarda tashviqot plakatlariva hajviy chizgilar “O’z 
TAG oynasi” da bosilib chiqdi.
50-yillarda zamonaviy me’morchilikka xos asarlar, manzara, portret, batal 
janridagi izlanishlar ko’zga ko’rina boshladi. Bu davr Sankt-Peterburg Badiiy 
akademiyasini bitirib kelgan mahalliy rassomlar R.Axmedov, M.Saidov, 
N.Qo’ziboev, shuningdek Z.Inog’omovlarning ijodiy faoliyati bilan bog’liq. 
Mahobatli rangtasvir rivojida Ch.Axmarov izlanishlari e’tiborga molikdir. 
Haykaltaroshlikda F.Grishenko, N.Krimskaya, A.Ivanov ijodi ahamiyatlidir. 
Shuningdek, bu davrda kitob va dastgohli grafika ham jonlandi. 
60-80-yillarda ifodaviy vositadagi ta’sirchanlik xususiyatining jadal 
suratlar bilan kuchayishi yuz berdi. San’atdagi egiluvchan echim uslubining 
kuchayishi, naturani obrazli umumlashma darajasiga ko’tarish alomati sezildi. 
Rangtasvirda 
N.Pak, 
R.Choriev, 
B.Boboev, 
J.Umarbekov, 
S.Abdullaev, 
Sh.Abdurashidov, Y.Melnikov, V.Burmakinlar ijodi ayniqsa ko’zga tashlandi. 

---

Grafikada 
shu 
yillari 
Q.Basharov, 
V.Parshin, 
M.Kagarov, 
F.Kagarov, 
T.Muhamedov, S.Subxonov, A.Siglensevlar samarali ijod qildilar. Ular milliy 
harakterning teran ildizlarini anglashga intildilar. Haykaltaroshlar A.Axmedov, M. 
Musaboev, A. Boymatov, D. Ro’ziboev, X. Husniddinxo’jaev, R. Nemirovskiylar 
faol izlanishlar olib bordilar.