Мащмуд аллащманлы
Yüklə 1,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
9 MİLLİ İNTİBAH VƏ MOLLA PƏNAH VAQİFİN MİLLİLİK KONSEPSİYASI Azərbaycan poeziyasının əlçatmaz zirvələrindən olan Molla Pənah Vaqif yaradıcılığında öyrənilməli problemlərdən biri onun enerji qaynaqlarının aydınlaşmasıdır. Görkəmli ədibin bədii düşüncəsində dayananlar, estetik-texnoloji sistemində oturuşmuş modellər elə ciddi faktura ilə səciyyələnir ki, ona diqqət yetirmədən Vaqif böyüklüyünü dərk etmək və yazıya gətirmək mümkünsüzdü. Azərbaycan poeziyasının əlçatmaz zirvəsi qənaətini xüsusi olaraq vurğuladıq, lakin məsələnin digər tərəfində bütünlükdə türk poeziya məkanında M.P.Vaqif şeirinin ucalığı və möhtəşəmliyi məsələsi dayanır. Doğurdan da, ona aydınlıq gətirmədən, bütünlükdə türk şeirinin inkişaf istiqamətlərinə elmi-nəzəri mühitin müəyyənləşdirdiyi konseptual baxış bucaqlarından yaxınlaşmadan, dövrün ictimai, siyasi, mədəni sferasında olanlarla müqayisə aparmadan mahiyyətin aydınlaşması mümkünsüzdür. Böyük Azərbaycan şairi S.Vurğunun “Rusiya şeirinin şah əsərini, çevirdim Vaqifin şirin dilinə” qənaəti məsələnin masştabının böyüklüyünə əlavə çalar qatır. Düşünməli olursan ki, S.Vurğun bu obrazlı və həm də kifayət qədər original düşüncəsində niyə bir başqa sənətkarın adını vurğulamayıb, məhz Vaqif adına üstünlük verirdi. Həm də Azərbaycan dili deməyib Vaqifin dili ifadəsini işlədirdi. M.P.Vaqifin zəngin yaradıcılığı, onun dil imkanlılığı, xalq təfəkkürünün bütün mahiyyətini özündə bir bütöv olaraq ehtiva etməsi məhz “Vaqifin dili” anlamını formalaşdırmışdı. B.Humbolt vurğulayırdı ki, “xalqın dili onun ruhu, ruhu isə 10 onun dilidir”. Məsələyə bu kontekstdə yanaşdıqda M.P.Vaqif bütün müstəvilərdə dili və ruhu etibarilə xalqa daha yaxındır. Bir qədər dəqiq desək, öz ruhu və dili ilə xaqla yaxınlıq baxımından çox az-az böyüklərlə müqayisəyə girəcək yaxınlıqdadır. Məhz bu səbəbdən də görkəmli ədəbiyyatşünas F.Köçərli M.P.Vaqif yaradıcılığına daha çox milli müstəvidə yanaşır və onu milli şair olaraq təhlil etmək yolunu tutur. “Azərbaycan türklərinin məşhur və müqtədir şairi Molla Pənah hesab olunur ki, bizim ədəbiyyatımızın banisi və müəssisi adlanmağa onun haqqı vardır… Milli şairlərimizdən onun kimi sadə və açıq lisanda və ana dilimizin şivəsində şeir və qəzəl yazan az olubdur. Müasirləri ona nəzirə yazmağa səy və təlaş ediblərsə də, onun kimi mühəssənatlı, gözəl və açıq kəlam söyləməkdə aciz qalıblar” (60, 159). Göründüyü kimi, burada ədəbiyyatşünas alim M.P.Vaqifi geniş müstəvidə, daha doğrusu, özünəqədərkilər, müasirləri və sonrakılarla müqayisə kontekstində təhlil edir. Bu da təsadüfi deyildir, belə ki, XX əsrin əvvəllərində ədəbi-mədəni mühitdə Azərbaycan ədəbiy- yatı tarixinin hazırlanması bir problem olaraq qaldırılmışdı. Fikir ayrılıqları, məsələyə fərqli yanaşmalar mətbuat səhifə- lərində ciddi təhlillərə yol açmışdı. Y.V.Çəmənzəminlinin, İ.Hikmətin, S.Mümtazın, M.Ə.Rəsulzadənin, Ə.Ağayevin, Ə.Haqverdiyevin, Ə.Abidin, S.Hüseynin, Ə.Nazimin və başqalarının müxtəlifliklərlə dolu olan mülahizələri vardır. F.Köçərli də məhz bu təhlillərdə öz yanaşmaları ilə xüsusi diqqət mərkəzində görünürdü. Və onun yanaşmasında “bizim ədəbiyyatımızın banisi və müəssisi adlanmağa onun haqqı vardır” qənaəti sırf milli kontekstdə bütün parametrləri nəzərə almaqdan qaynaqlanır. Vaqif şeirinin qüdrəti isə Azərbaycan dili timsalında vurğulanan “Vaqifin dili”ndə, bədii-estetik təfəkkürünün millilik modellərində bərqarar olur. Bu dilin ecazkarlığı özlüyündə şeirin ecazkarlığında tapınır. Ona görə də M.P.Vaqifin “bizim ədəbiyyatımızın banisi olma” təsəvvürünü formalaşdırma probleminin genetikasını ilk öncə 11 müəyyənləşdirməliyik. Əlbəttə müasir elmi-nəzəri fikir kontekstində Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin inkişaf yolu haqqında dolğun elmi baza formalaşmışdır. Ərəbdilli ədəbiyyat, farsdilli ədəbiyyat, anadilli ədəbiyyat Azərbaycan ədəbiyyatının ayrı-ayrı dönəmləri anlamında M.P.Vaqifə qədər zəngin bir inkişafla, fundamental bir baza ilə xarakterizə olunur. Musa Şəhavat, İsmayıl ibn Yəsar, Mənsur Təbrizi, İskafi Zəncani, Xəttat Nizam Təbrizi, Əbülməhasim Hüseyn Təbrizi, Zəfər Həmədani, Qətran Təbrizi, Qivami Mütərizi, Məhsəti Gəncəvi, Xaqani Şirvani, Fələki Şirvani, Nizami Gəncəvi, Zülfüqar Şirvani, Əssar Təbrizi, Mahmud Şəbustəri, Marağalı Əvhədi, Arif Ərdəbili, Qazi Bürhanəddin, İmadəddin Nəsimi, Şah Qasım Ənvar, Hamidi, Həqiqi, Kişvəri, Həbibi, Şah İsmayıl Xətai, Məhəmməd Füzuli, Məhəmməd Əmani, Fədai, Məsihi, Saib Təbrizi və s. bunun nümunəsidir. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi məhz bu zəngin baza əsasında geniş tipoloji təhlillərin faktına çevrilir. Artıq ədəbi-nəzəri fikirdə bu ədəbiyyatın ayrı-ayrı dövrləri sinxron və diaxron müstəvidə fərqli təhlillərin probleminə çevrilmişdir. M.P.Vaqifə gələn yolun spektrləri sistemli müqayisələrdə, müxtəlifyönlü yanaşmalarda aydınlaşır. Məhz bu səbəbdən də M.P.Vaqif yaradıcılığını təkcə dövrü, mühiti, şeirlərinin verdiyi informasiya baxımından təhlil etmədən əlavə, onu türk şeir ənənəsi və klassik poeziya müstəvisində təhlilə gətirmək gərəyi daha çox zərurət doğurur. Məsələyə bir başqa istiqamətdə ədəbiyyatşünas Ə.Abidin dedikləri baxımından diqqət yetirək. O, “Azərbaycan türklərinin ədəbiyyatı tarixi” kitabında bir məqamı xüsusi olaraq vurğulayır: “Müxtəlif ictimai və dini tələqqilərə malik gərək mütəkkin, - gərək köçəbə olsun - əslən “turani” və “arani” olan qövmlər arasında vaqe mülul və nüfuz sayəsində pəhləvi mədəniyyətinin ünsürləri ümumi say etibarilə daha zəif olan oğuz əşirətləri arasına girməyə başladı; fəqət bu təsirin hiç bir zaman onları tamamilə qapladığı iddia ediləməz. Çünki Yüklə 1,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|