Materializm subiektywny. Zarys epistemologii marksistowskiej

93
Znaczy to -  w zastosowaniu do konkretnego przykładu -  że owa 
róża, której dotyczył sąd istnienia, dana była w treści wielu na­
stępujących po sobie spostrzeżeń.  Istniejąprocesy odbicia, któ­
rych przebieg z góry wyklucza substancjonalność ich rzekome­
go  przedm iotu.  M am   tu  na  m yśli  te  w szy stk ie  pro cesy  
poznawcze,  w  których przedmiot,  dany  w treści  ulotnego  spo­
strzeżenia, nie znajduje kontynuacji w treściach spostrzeżeń na­
stępnych. W takich procesach poznawczych jakaś „rzecz” zda­
je się wyłaniać  z  nicości,  aby  po  chwili  w  nicość  się  obrócić. 
Otóż wolno przypuszczać,  że w  takich razach  akceptacja sądu 
istnienia byłaby subiektywnie nieprawomocna. Nie można użyć 
poprawnie wyrażenia „ta róża” do określenia czegoś, co zaczer­
wieniło  się  tylko  przez  moment,  znikając  następnie  bez  śladu 
(cała ta  kwestia znajduje  szczegółowe  rozwinięcie  w  fenome­
nologicznej  koncepcji  retencji  i  protencji  [por.  np.  Ingarden 
1974, s.  97]).
W dialektyce heglowskiej  czasowość procesu odbicia ujaw­
nia się w  trakcie przejścia od sądu  istnienia na wyższy poziom 
sądu refleksji. W sądach refleksji podmiot przypisuje przedmio­
towi pewne właściwości -  jak byśmy dzisiaj powiedzieli -  dys­
pozycyjne. Paradygmatycznymi przykładami takich sądów mogą 
być następujące: „ten człowiek jest śmiertelny”, „ta róża jest kłu­
jąca”. Mamy tu bez wątpienia do czynienia z wyjściem poza bez­
pośrednio daną treść spostrzeżenia. W  żadnym momentalnym spo­
strzeżeniu  cechy  dyspozycyjne  nie  m ogą wchodzić  do  danego 
w tym spostrzeżeniu wyglądu. Z  drugiej strony każdy, kto do okre­
ślenia przedmiotu użyje wyrażenia „ta róża”, ujawni tym samym 
swoje domniemanie, że opisywany przedmiot w przeszłości lub 
przyszłości  może być  źródłem  ukłucia.  W  tym sensie wprowa­
dzenie określeń dyspozycyjnych  (czy, w języku Hegla, „reflek­
syjnych”) poświadcza trwałą obecność w świadomości  subiek­
tywnej całości zgromadzonej wiedzy przedmiotowej.

---

94
W całej tej  sferze poznania zjaw iskow ego (lub faktualne- 
go) praw da i  fałsz w ykluczają się nawzajem .  Zjaw isko poję. 
te jak o  jedność przedm iotu  i  wyglądu  (w języku Hegla: jed­
ność egzystencji  i pozoru) może zachodzić lub nie, nie matu 
w żadnym  razie m ow y o częściow ej  czy -  w jakim ś sensie - 
relatyw nej  realizacji  zjaw iska.  Stąd  też  praw da  w  nauce 
o zjaw isku je st zaw sze praw dą absolutną, fałsz -  absolutnym 
fałszem .
Pierwsze istotne kom plikacje pojaw iają się przy przejściu 
z  poziom u  epistem icznego  sądów  istnienia  i  refleksji  na  po. 
ziom  sąd u  konieczności. W sądzie konieczności dochodzi do 
zestaw ienia  dwóch  określeń  p rzedm iotow ych,  na  przykład 
w  zdaniu  „róża je st  rośliną”  lub  ,je ż e li  Słońce  wschodzi, t0 
je s t dzień”22.  Sąd  konieczności, jak   widać  z  obu  zaczerpnij 
tych  od  Engelsa przykładów,  stw ierdza wewnętrzny związek 
zachodzący między dw om a różnymi zjaw iskam i. Dlatego też 
sąd konieczności nie może być traktowany jako sąd „spostrze­
żeniow y”,  który zdaje jedynie sprawę z treści  zawartej  w do­
znaniu zmysłowym. Sąd konieczności, aczkolwiek dotyczy zja­
w isk,  wym aga  ugruntow ania  czy  uzasadnienia  poza  sferą 
poznania faktualnego:  w poznaniu pojęciowym.
W kwestii sądu konieczności trzy uwagi warte są odnotowania
(I) 
Podmiot gram atyczny w sądzie konieczności nie wska­
zuje konkretu m aterialnego. Jeżeli mówimy, że róża jest rośli­
ną,  to  twierdzenie  takie  bynajm niej  nie  dotyczy jakiejś  kon­
k re tn e j  róży,  k tó re j  w y g lą d   d an y   je s t  w  spostrzeżenia 
zm ysłowym .  Słowo  „róża” je st  tutaj  raczej  rozumiane jako 
określenie g atu n k u .
22 
Przez „zdanie” -  inaczej niż u Hegla -  rozumie się tu po prostu dowd* 
werbalizację sądu.

---

95
(II)  Zdania  „róża jest  rośliną”  i  „róża  musi  być  rośliną”  są 
na gruncie logiki Hegla inferencyjnie równoważne, werbalizują 
ten sam „kategoryczny sąd konieczności”.
(III)  Prawdziwość  sądu  konieczności  staje  się  wątpliwa 
w tych  sytuacjach  poznawczych,  w  których  wadliwa  okazuje 
się klasyfikacja danej dziedziny badań w kategoriach gatunków 
i  rodzajów.  Takim  wątpliwym  sądem  konieczności  -  zgodnie 
z przykładem  Engelsa -  będzie sąd „prapłaziec jest rybą”. Ła­
two też wskazać przykłady bliższe współczesności. Chociażby 
„światło jest faląeteru”, „gazy szlachetne nie wchodzą w związki 
chemiczne”,  „chłoporobotnicy  stanow ią  klasę  społeczną” . 
Z punktu widzenia  teorii  poznania pojęciowego takie „wątpli­
we” sądy konieczności uzyskują walor 
prawdy względnej.
Czytelnik może w tym miejscu oczekiwać przeprowadzenia 
porównania  przedstawionego  fragmentu  dialektyki  Hegla  ze 
standardowymi  ustaleniami  dwudziestowiecznej  metodologii 
nauk.  Istotnie:  porównanie  takie  mogłoby  mieć  pewien  walor 
poznawczy.  Trzeba jednak  zauważyć,  iż  z całą pewnością nie 
jest możliwy  adekwatny przekład  teorii  poznania Hegla na ję ­
zyk współczesnej „filozofii nauki”, budowanej w całości w tra­
dycji  pozytywizmu.  Zresztą  samo  żądanie  takiego  przekładu 
ujawnia założenie, którego marksista nie mógłby zaakceptować. 
Jest to mianowicie domniemanie, jakoby metodologia pozyty­
wistyczna dostarczała narzędzi wystarczających do rekonstruk­
cji całej tradycji filozoficznej, a przynajmniej tej jej części, któ­
ra zachowała trwałą wartość. Pozytywizm dawałby wówczas ową 
..anatomię człowieka”, bez której niemożliwe jest rozszyfrowa­
nie „anatomii małpy”.
Ze stanowiska marksistowskiego  sprawy przedstawiają się 
^pełnie inaczej.  Współczesny pozytywizm, aczkolwiek 
chro­
nologicznie  późniejszy  od  heglizmu,  reprezentuje  w  istocie 
Prcedheglowski -  a więc anachroniczny -  etap refleksji episte-

---