Materializm subiektywny. Zarys epistemologii marksistowskiej

80
Rozwiązanie zagadki  wymaga przede wszystkim  staranne­
go odróżnienia roli, jak ą w danym zagadnieniu odgrywają „koty. 
krety myślowe”, od roli, jak ą odgrywają w nim „konkrety mate­
rialne”.  Pom ieszanie,  jakie  tutaj  Engels  wprowadził,  widać 
w użyciu przez niego metaforycznego -  w danym kontekście- 
terminu „oddziaływania wzajemne”.
O  oddziaływaniu,  a  w  szczególności  o  oddziaływaniu  wza­
jem nym , wolno mówić jako o pewnej  realnej relacji zachodzącej 
między konkretami materialnymi. Nie ma przeto sensu -  przynaj­
mniej  na  gruncie  materializmu teoriopoznawczego (w  heglizmie 
sprawy  wyglądały  inaczej) -  mówić  o  „działaniu”  określeń abs­
trakcyjnych, jakkolwiek byłyby one konkretne. Nie ma więc ścisłe­
go sensu powiedzenie, że stosunki produkcji oddziaływają na sto­
sunki wymiany bądź baza ekonomiczna oddziaływa na nadbudowę 
(„Historia” -  jak pamiętamy -  „nie stacza żadnych walk”, nie wy­
konuje też żadnych „działań”).
Na zbiorze abstraktów określona je st natomiast inna relacja, 
a  mianowicie  relacja  d eterm inow ania.  M ożna  wtedy  powie­
dzieć, że stosunki produkcji determ inują(lub określają) stosun­
ki wymiany, można również powiedzieć, że baza ekonomiczna 
określa nadbudowę instytucjonalną. Pytanie o to, czy w naukach 
społecznych  bardziej  użyteczne jest  pojęcie  determinacji jed­
noznacznej  czy  wieloznacznej  (nebulamej  lub — w  szczegól­
nym  wypadku -  statystycznej), jakkolw iek interesujące, zosta­
nie tutaj pominięte.
Korzystając  z  tych  ustaleń  pojęciowych,  spróbujmy  teraz 
przedstaw ić  schem at  procesu  kołow ego,  który  Engels  miał 
w cytowanym liście na uw adzel9. Najpierw w świadomości spo-
19 
Powtarzam  tutaj  konstrukcją  zaproponowaną  przeze  mnie  przed  laty 
w pracy 
Zmiana i struktura
 („Studia Filozoficzne” 2/1974). Nawiązują tu rów-

---

— ----- ------ --------------------  81  -------------------------:------------
łecznej  (i  w  świadomości  indywiduów)  powstaje  odbicie  wa­
runków bytu społecznego: struktury ekonomicznej, struktury kla­
sowej, a także -  jak podkreślał Engels w innej części cytowanego 
listu -  również „podstawy geograficznej” oraz „odziedziczonych 
pozostałości poprzednich ekonomicznych szczebli rozwojowych”. 
Treść  tego  odbicia jest  zdeterm inow ana  przez  owe  warunki 
(teza ta, rzecz jasna, nie tylko nie wyklucza wymogu konkretne­
go badania mechanizmu powstawania odbicia, ale przeciwnie -  
narzuca  go).  Następnie  „żywe,  konkretne  osobniki  ludzkie” 
(zwłaszcza zaś podmiot zbiorowy, jaki stanowią ludzie sprawu­
jący  władzę  państwową)  podejm ują działania  mające  na  celu 
zmianę lub stabilizację „owych warunków”, które znalazły wcze­
śniej  w ich świadomości  odzwierciedlenie (naukowe, religijne 
czy ideologiczne). Mamy tu więc -  przeanalizowany już uprzed­
nio -  proces złożenia dwóch stron o d b icia: mimetyzmu i ekste- 
rioryzacji.
Co w tym ujęciu znaczą słowa Engelsa, w myśl których „sto­
sunki ekonomiczne (...) decydują w ostatniej  instancji  i  stano­
wią przewijającą  się  wszędzie  czerwoną nić...”?  Inaczej  mó­
wiąc:  jaki  je st  praktyczny  sens  głównej  tezy  m aterializm u 
historycznego?
Dokładnie znaczą tyle: w całej  nieskończenie złożonej róż­
norodności, jak ą stanowi  świat społeczny,  tylko struktura eko­
nomiczna jest zm ienną bezpośrednio sterowalną. Jeżeli działa­
nie  rewolucyjne  czy  -   ogólniej  -   działanie  polityczne  zdoła 
osiągnąć zmianę tej struktury, to w ślad za tym nastąpi „szybciej 
lub wolniej przewrót w całej olbrzymiej  nadbudowie” [Marks, 
Engels  1966, t.  13, s. 9],
nież do rozwiązań  teoretycznych  proponowanych  przez  S.  Rainkę  w  książce 
Świadomość i determinizm,
  Warszawa  1981.

---

82
Widzimy,  że -   w  proponowanej  interpretacji  -  materializm 
historyczny opiera się na dwóch tezach: pierwsza z nich (lapidar­
nie ujęta w marksistowskim aforyzmie:  „Byt społeczny określa 
społeczną świadomość”) mówi, że sposób produkcji materialnej 
znajduje odbicie w świadomości społecznej wszystkich podmio­
tów, indywidualnych i zbiorowych; druga (sugerowana przez afo­
ryzm:  „Ludzie sami  tworzą swoją historię”)  stwierdza, że pod­
miot świadomości społecznej eksterioryzuje się, oddziałując na 
sposób  produkcji  materialnej,  to  znaczy  na  zaangażowanych 
w produkcji materialnej ludzi. Tezy te nie tylko nie przeczą sobie 
nawzajem, lecz uzupełniają się, charakteryzując dwie wyróżnio­
ne wcześniej „strony” (bierną i czynną) procesu odbicia.
4.3.2.  Integralność filozofii marksistowskiej
Pokażemy  obecnie,  że  proponowana  interpretacja  nie jest 
dowolnym  wymysłem,  ale  znajduje  mocne  oparcie  w  tradycji 
marksizmu  (co  oczywiście  nie  wyklucza  możliwości  poszuki­
wania alternatywnych interpretacji, również z tą tradycją kohe­
rentnych).  Otóż  marksistowski  rodowód  obu  sformułowanych 
tez nie ulega wątpliwości. Świadczą o tym zarówno przypomnia­
ne w nawiasach wypowiedzi Marksa, jak i konteksty, z których 
zostały zaczerpnięte.
N iew ątpliw ie  też głębokie źródła dialektyki  mimetyzmu 
i  eksterioryzacji m ożna bez trudu odnaleźć w spuściźnie He­
gla. W  podpunkcie 4.1. przypom nieliśm y odpow iednie frag­
menty 
Fenomenologii ducha
 i wskazaliśmy drogę prowadzącą 
do  ich  m aterialistycznych  reinterpretacji.  Zatem   włączenie 
do  teorii  odbicia problem atyki  eksterioryzacji  o  tyle  wolno 
uważać za zasadne, o ile marksizm stanowi dialektyczną kon­
tynuację heglizm u.

---