Materializm subiektywny. Zarys epistemologii marksistowskiej

71
koncepcji Kanta, dla którego punktem  w yjścia była transcen­
dentalna kategoria substancji.
Heglizm  (w  danej  interpretacji)  będzie  rozpatryw ać  zja­
wisko jak o  dom niem any człon średni  w refleksyjnym  ruchu 
podmiotu  pow racającego  do  sam ego  siebie.  Taka je st  przy­
najmniej  głów na idea tej  filozofii.
4.2.2.  Materialistyczna interpretacja 
epistemologii Hegla
Ewentualność  m aterialistycznej  reinterpretacji  dyskuto­
wanego fragmentu dialektyki subiektywnej opiera się na przy­
jęciu  pewnej  alternatyw nej  w obec  transcendentalnego  ide­
alizmu artykulacji procesu poznania. Zakładam y mianowicie, 
że dane jest przeciw staw ienie podm iotu (pojętego ja k o  kon­
kret m aterialny) i całej jeg o  sfery przedm iotow ej. „Spostrze­
żenie”  je st  członem   pośrednim   m iędzy  dw iem a  częściam i 
materialnego  św iata.  D ialektyczne  przejście  od  pozoru  do 
zjawiska  będzie  teraz  interpretow ane  ja k o   z a n ik a n ie   spo­
strzeżenia.  R ozdziela  się  ono:  rozpatryw ane jak o   „akt  po­
znawczy” w raca do konkretu m aterialnego pełniącego funk­
cję  podm iotow ą,  staje  się  stanem   fizjologicznym   układu 
nerwowego;  rozpatryw ane ja k o   treść  poznaw cza  w raca  do 
sfery przedm iotowej, staje się pew nym  zespołem  w łaściw o­
ści przysługujących przedm iotowi poznania (czyli jego zm y­
słową istotą).  W ten  sposób zdem askow any zostaje  „pozór” 
(w  innym  sensie  niż  uprzednio)  istnienia  członu  pośredni­
czącego m iędzy  sferą przedm iotow ą a podm iotem   m aterial­
nym, tym elem entem  pośredniczącym , zgodnie z koncepcja­
mi  w ulgarnego  m a te ria liz m u ,  m ia ła   b y ć  su b sta n c ja ln a  
świadomość, w której zachodziły „zjaw iska psychiczne” .

---

72
Rzeczywiste,  niespekulatywne,  trudności  problemu 
tkwią 
jednak gdzie  indziej, bynajmniej  nie w dziedzinie interpretacji 
filozofii Hegla. Zawierają się one mianowicie w prostym i bru. 
talnym pytaniu: jak  to się dzieje,  że poznanie zmysłowe 
iuoą
 
wytwarzać złudzenia pozbawione oparcia w sferze przedmioto. 
wej  oraz w jaki sposób złudzenia m ogą być eliminowane?
4.2.3.  Eliminacja złudzeń zmysłowych
Pierwszą kwestię tutaj pominiemy. Prowadzi ona w sferę ba- 
dań współczesnej neurofizjologii i cybernetyki, a więc poza ob­
szar władzy klasycznej epistemologii15. Co się tyczy drugiej kwe- 
stii,  to  m oże  być  ona  badana,  ja k   zobaczym y,  na  dwóch 
uzupełniających się wzajemnie poziomach epistemologicznych.
Pozostając w „obszarze wewnętrznym” teorii odbicia (meta­
forę tę rozszyfrujemy nieco dalej), zauważamy, że rozpatrywali­
śmy do tej pory jedynie stronę bierną procesu postrzegania zmy­
słow ego.  Podm iot,  w  dotychczasow ym   ujęciu  traktowany 
wyłącznie jako receptor, był heglowską „wrażliwością”, odbierał 
jedynie wrażenia  i  spostrzeżenia zmysłowe, nie ingerując czyn­
nie w sferę przedmiotową. Z jednostronności tej wypadnie obec­
nie zrezygnować.
Weźmy pod uwagę pracę rzeźbiarza. Dzieło sztuki rzeźbiar­
skiej  będzie  teraz  rozpatrywane jako  odbicie,  to  znaczy jako 
eksterioryzacja wyglądu danego w wyobrażeniu artysty, zreali­
zowana  w  tworzywie  materialnym.  Czytelnik  zechce  zwróci
15 Nic twierdzą, żc badania w tym zakresie nie mają współcześnie zna< 
nia  cpistcmologiczncgo.  Powinno  być jednak  zrozumiałe,  żc  na  rozważ! 
powstających tutaj problemów nic może być miejsca w opracowaniu doty< 
cym  podstawowych tez epistemologii  marksistowskiej.

---

73
uwagę,  że  oba  dyskutowane  w  tym  punkcie procesy  -  a  więc 
proces  biernego  odbicia  modelu  w  świadomości  i  proces  po­
wstania dzieła sztuki — są ściśle dualne.  I tu, i tam możliwe jest 
partactwo. Człowiek jako obserwator może źle widzieć, powstały 
w jego wrażeniu wygląd będzie wówczas odbiegał od zmysło­
wej  istoty  przedmiotu.  Człowiek jako  rzeźbiarz może źle pra­
cować,  powstały w surowcu materialnym produkt musi  wtedy 
odbiegać od projektu danego wyobrażenia.
Będzie  nas  teraz  interesować  łączny  efekt  obu  procesów 
odbicia. Jeżeli potraktujem y pracę rzeźbiarza jak o  całość zło­
żoną z etapów obserwacji  i  eksterioryzacji, to sensowne oka­
zuje się porównanie przedm iotu obserwacji z produktem  eks­
terioryzacji. Człon pośredni, złożony ze spostrzeżenia modelu 
i  projektu  rzeźby,  staje  się  w  takim  sum arycznym   rachunku 
nieistotny. Mecenas nie będzie się zastanawiał, czy artysta „źle” 
widział,  czy  „źle”  rzeźbił,  zapyta  jedynie  o  podobieństw o 
modelu  i  dzieła sztuki.
W ten  sposób  stosunek podobieństw, zanegowany jako po­
zór w dyskusji dotyczącej przedmiotu i wrażenia, powraca jako 
istotna charakterystyka dotycząca materialnych warunków i ma­
terialnych efektów pracy zmysłowego odtwarzania świata.  Po­
jawiające tu  się  podobieństw o jest,  w  praktyce,  rozstrzygają­
cym  kryterium  wierności  odbicia  zmysłowego  (w  obu  jego 
aspektach: mimetyzmu i eksterioryzacji).
Być  może najważniejszą poznawczo  formę eksterioryzacji 
stanowi eksterioryzacja werbalna. Człowiek relacjonujący swoje 
obserwacje  odtwarza niejako  ich  przedmiot  w  materii języko­
wej. Nie ma tutaj potrzeby wchodzenia w szczegóły tego skom­
plikowanego procesu.  Istotny jest jedynie fakt, że wierność od­
bicia zmysłowego może być  skontrolowana przez porównanie 
i ustalenie podobieństwa między treścią przekazu językowego 
a przedmiotem, którego ten przekaz dotyczy.

---