Materializm subiektywny. Zarys epistemologii marksistowskiej

77
Nie  kwestionując  częściowej  użyteczności  tego  typu  kon­
strukcji,  trzeba jednak  przypomnieć  ich  podstawową  słabość: 
brak gwarancji,  że  wspólna część wszystkich  świadomości  in­
dywidualnych  nie jest  zbiorem  pustym.  Gdyby  zaś  nawet  tak 
nie było,  to pozostaje podejrzenie,  że  do owej  wspólnej  części 
w ejdą 
tylko  „najgorszego  rodzaju banały”,  takie jak  ten,  który 
głosi, że „po piątku zawsze następuje sobota”17.
W drugim ujęciu świadomość społeczna rozpada się na świa­
domość poszczególnych podmiotów zbiorowych (partii, kościo­
łów itp.). Ten punkt widzenia jest szczególnie dogodny do ujaw­
nienia klasowego charakteru świadomości  społecznej.  Analiza 
programów partyjnych  czy dokumentów  kościelnych  pozwala 
bowiem  względnie  łatwo  rozpoznać  interesy,  które  realizacja 
tych programów ma zagwarantować.
Wreszcie w trzecim znaczeniu termin „świadomość społecz­
na" byłby właściwy do określenia pewnego idealnego stanu świa­
domości podmiotu jednostkowego lub zbiorowego. W tym sen­
sie,  jak  w iadom o,  G yórgy  L ukacs  m ów ił  o  św iadom ości 
klasowej  (w odróżnieniu od „świadomości  klasy”). Łatwo za­
uważyć, że świadomość klasowa lub świadomość społeczna musi 
być tutaj pojmowana jako świadomość możliwa.  Ocena walo­
rów poznawczych  tego  rodzaju  konstruktu  zależeć  będzie  od 
sensu, jaki zechcemy nadać modalnej kategorii możliwości; jak 
zobaczymy  dalej,  głębsza  analiza  problemu  kieruje  tu  myśl 
w stronę heglowskiego pojęcia „możliwości realnej”.
W danym miejscu szczegółowa dyskusja wyróżnionych wy­
żej  sposobów  pojmowania  „świadomości  społecznej”  i  związ-
17 
Istnieje  skądinąd  prosty  sposób uchylenia tej  obiekcji.  Wystarczyłoby 
mianowicie zaznaczyć, że dany pogląd należy do świadomości społecznej je­
dynie w pewnym stopniu, przy czym stopień ów byłby proporcjonalny do czę­
stości akceptacji  poglądów badanej  społeczności.

---

78
ków, które między nimi zachodzą, nie jest niezbędna. Pokażemy 
natomiast konsekwencje epistemologiczne wypływające z faktu 
uwzględnienia podmiotowości świadomości społecznej, niezależ- 
nie od tego, jak -  dokładniej -  owa podmiotowość może być ana­
lizowana.
4.3.1.  Czynna rola podmiotu w historii
Przypomnijmy pew ną istotną wypowiedź Engelsa, zaczerp- 
niętą z jego listu do Starkenburga z 25 stycznia  1894 roku.
„Rozwój polityczny, prawny, filozoficzny, religijny, literac­
ki, artystyczny itd. oparty jest na rozwoju ekonomicznym. Ale 
wszystkie  te  czynniki  oddziałują na  siebie  i  również  na  bazę 
ekonomiczną.  Sprawa nie przedstawia się w ten sposób, że je­
dynie  położenie  ekonomiczne jest  przyczyną,  że  ono  stanowi 
jedyny czynnik aktywny, wszystko zaś inne jest wyłącznie bier­
nym skutkiem. Natomiast zachodzi tu wzajemne oddziaływanie 
na podstawie konieczności ekonomicznej, która w ostatniej in­
stancji  decyduje.  Państwo  na  przykład  oddziałuje  przez  eta 
ochronne, wolny handel, zły lub dobry system skarbowy. Nawet 
wywołane przez nędzę ekonom iczną Niemiec od  1648 do  1830 
r. śmiertelne znużenie i niemoc niemieckiego mieszczucha, któ­
rych  wyrazem  był  zrazu  pietyzm,  następnie  sentymentalizm 
i niewolnicze czołganie się przed władzą książąt i  szlachty, nie 
pozostały  bez  ekonom icznych  następstw .  B yły  one  jedną 
z  największych  przeszkód  na  drodze  do  ponownego  rozkwitu 
Niemiec  i  zostały  zachwiane  dopiero  wskutek  zaostrzenia się 
chronicznej  nędzy,  w yw ołanej  przez  w ojny  rewolucyjne 
i  napoleońskie.  Nie jest  więc  tak, jak  sobie  niejeden  ku  więk­
szej  wygodzie wyobraża, że położenie ekonomiczne działa au­
tomatycznie; przeciwnie, ludzie tworzą sami własną historię, ale

---

79
dzieje się to w określonym środowisku warunkującym ich dzia­
łalność, na podstawie istniejących już wcześniej stosunków fak­
tycznych, spośród których stosunki ekonomiczne, bez względu 
na to, w jak wielkim stopniu podlegają wpływowi pozostałych 
stosunków  politycznych  i  ideologicznych,  decydują jednak 
w ostatniej  instancji  i stanowią przewijającą się wszędzie czer­
woną nić; jedynie ona prowadzi do zrozumienia procesu histo­
rycznego”.  [Marks,  Engels  1982, s.  510-511],
Jest to bodaj ostatnia wypowiedź Engelsa w bardzo skompli­
kowanej kwestii roli świadomości społecznej w historii ludzkiej. 
Odpowiedź tę, nie wnoszącą skądinąd nic nowego do stanowiska 
ustalonego we wcześniejszych pracach i listach (por. np. poprze­
dzający ją  o  cztery  lata  list do  Blocha  [Marks,  Engels, 
op.  cit., 
s. 461-463]), trudno uważać za wystarczającą. Jest to mama dia­
lektyka; z jednej strony „w ostatniej instancji” decyduje koniecz­
ność ekonomiczna, z drugiej  strony „ludzie tworzą sami  własną 
historię”.  Każda  z  cząstkowych  prawd,  ujętych  w  poprzednim 
zdaniu w cudzysłowy, jest zapewne praw dą, problem dialektyczny 
polega jednak nie na tym, aby je  ze sobą zestawiać, ale aby zoba­
czyć je  we  wzajemnym  powiązaniu jako  elementy  całościowej 
teorii. Tego Engels osiągnąć nie zdołał, wszyscy zaś pamiętamy, 
w jaki sposób ta niedokładność teoretyczna miała być wykorzy­
stana w późniejszej krytyce marksizmu18.
18 
Jak pisat L.  Kołakowski:  „Powstaje przeto pytanie: czym właściwie jest 
materializm  historyczny? Jeśli  zakłada on,  że wszystkie szczegóły «nadbudo- 
wy» mogą być wyjaśnione jako produkty  zapotrzebowania ze  strony «bazy», 
jest on gołosłownym  i  nic  nadającym  się do przyjęcia absurdem. Jeśli z kolei 
rezygnuje,  w  duchu  uwag  Engelsa,  z  owej  idei jednoznacznej  determinacji  -  
jest prawdą zdrowego rozsądku.  Materializm historyczny w rozumieniu rygo­
rystycznym wydaje się gwałtem nad wymogami najprostszego myślenia racjo­
nalnego, w rozumieniu rozluźnionym natomiast -  banałem”. [Kołakowski  1976: 
Główne nurty marksizmu
,  t.  1,  s.  370].

---