Materializm subiektywny. Zarys epistemologii marksistowskiej
Yüklə 0,7 Mb. Pdf görüntüsü
|
169 praktykę produkcyjną. W ten oto sposób utwierdza się mit suwerenności „czystej nauki” względem globalnej praktyki społecznej. Konkluzję tego wywodu można wyrazić w dwóch zdaniach: (I) kapitalistyczny podział pracy decyduje o rzeczywistej autonomii praktyki naukowej wobec innych partykularnych prak tyk produkcyjnych; (II) kapitalistyczny podział pracy tw orzy p o zó r autono mii praktyki naukowej w stosunku do globalnej praktyki pro dukcyjnej. W podanym ujęciu problem autonomii praktyki naukowej jest oczywiście uproszczony - nadmiernie, choć świadomie. Nie uwzględnia na przykład faktu, że praktyka militarna wymusza bezpośrednio określone pole dociekań naukowych, podobnie jak działo to się już w starożytności. W spółczesny Archimedes jest równie niesuwerenny w swoich poczynaniach jak jego grecki antenat. Uwaga ta potwierdza jedynie słuszność wypowiedzia nej już opinii, że kwestia autonomii praktyki naukowej wymaga współcześnie raczej szczegółowych badań i analiz niż filozo ficznych spekulacji. Przejdziemy obecnie do problemu Althussera. Niezależnie od uwag krytycznych, które dotyczyły całości dorobku teore tycznego francuskiego filozofa, będę tutaj bronić tezy, że w szczegółowych analizach Althussera zawarty jest pozytywny przyczynek do rozwoju myśli marksistowskiej. Należy tu po gląd o istnieniu immanentnego mechanizmu kontroli odbicia we wnątrz praktyki naukowej. Pogląd ten wymaga jednak innego niż w oryginalnych pracach Althussera sformułowania, a także określenia granic jego ważności. Popatrzmy, co się dzieje wtedy, gdy produkt pracy nauko wej odbiega od zamiaru zawartego w założeniu teleologicznym. Zgodnie z ogólnymi ustaleniami, zawartymi w podpunkcie 6.2.2., 170 uruchamiana jest wówczas procedura analizy genetycznej. Ana liza ta może doprowadzić do odkrycia błędu popełnionego w subiektywnym wykorzystaniu „surowca” danej pracy lub za stosowaniu m etody użytej do przetworzenia owego surowca. W rezultacie dokonywana jest korektura momentu idealnego da nej pracy, co prowadzi do uzgodnienia produktu z zamiarem. W konsekwencji - zgodnie z tezą Engelsa, dotyczącą „podwój nej próby przyczynowości” - użyteczność zarówno surowca, jak i metody zostaje potw ierdzona. Analiza genetyczna może wszakże żadnego błędu nie ujaw nić. W tych wypadkach właściwa jest ocena, że praktyka na ukowa ujawniła bezw artościow ość bądź założeń wyjściowych, składających się na surowiec pracy naukowej, bądź też zastoso wanej metody. N ietrudno odnaleźć w historii nauki przykłady pozytywne go i negatywnego efektu zastosowania analizy genetycznej. Może najbardziej uderzającym przykładem pozytywnym jest po twierdzenie metod analizy matematycznej w ogromnej dziedzi nie ró ż n o ra k ic h zasto so w ań n au k o w y ch , zw łaszcza zaś w przyrodoznawstwie. Wśród przykładów negatywnych warto wyróżnić ujawnienie nieefektywności wszystkich projektów jed noczesnego pomiaru prądu i położenia mikrocząsteczki (z do w o ln ą ż ą d a n ą d o k ła d n o śc ią ), a w iec p ro jek tó w zakw e stionowania zasady nieoznaczoności Heisenberga. Ogólnie wol no stwierdzić, że tzw. eksperymenty m yślowe w fizyce teore tycznej prow adzą z reguły do wykazania niewykonalności pew nego zadania przy zastosowaniu pewnego rodzaju metod. W naukach społecznych sytuacja je s t znacznie mniej kla row na. Trudno na przykład rozstrzygnąć, czy dotychczaso wa historia prób zastosow ania m arksistow skiej teorii struk tury klasow ej do problem u rozw oju lokalnego socjalizmu przyniosła sukces czy niepow odzenie, trudno zatem twier- 171 dzić stanow czo, że została ona potw ierdzona bądź podw ażo na w tej klasie zastosow ań. Nie ulega natom iast wątpliwości, że w Kapitale, a zwłasz cza w Teoriach wartości dodatkowej, Karol M arks przekony wająco wykazał bezsilność ekonomii klasycznej w rozwiązy w aniu jej w łasnych problem ów . P rzy k ład ten dokładnie przeanalizował Althusser [por. Althusser, Balibar 1975, przede wszystkim rozdziały IV i VIII] i nie ma tu potrzeby pow tarza nia jego wywodu. Zastanówmy się teraz, czy i w jakim stopniu potwierdzenie albo podważenie teorii „wewnątrz” praktyki naukowej może być traktowane jako konkluzywne rozstrzygnięcie jej prawdziwo ści lub fałszywości. Wypada zauważyć, że we wszystkich roz patrywanych przykładach tylko pozornie poruszamy się w ob szarze wewnętrznym praktyki naukowej, w rzeczywistości zaś w każdym wypadku odwołujemy się do danych, które do tego obszaru nie należą. Popatrzmy po kolei. Potwierdzenie rachunku różniczkowego w jego zastosowa niach przyrodniczych jest przekonywające, zakłada się tu jed nak implicite, że teorie naukowe wyprodukowane przy zastoso waniu metod analizy matematycznej są teoriami prawdziwymi. Rezygnacja z poszukiwań deterministycznej (czy - jak mawiał Einstein - „zupełnej”) teorii mikroświata opiera się na założe niu, że projekty takiej teorii proponowane przez różnych auto rów są fałszywe, co koniec końców zmusza do odwołania się do całości materiału teoretycznego i empirycznego, który zebrano w latach budowy fizyki kwantowej. Przeprowadzona przez Marksa krytyka klasycznej ekonomii politycznej jest konklu- zywna jedynie przy założeniu, że wyłożona w Kapitale teoria wartości dodatkowej jest prawdziwa. Kilka słów o tej ostatniej kwestii. W pracy Co to sąprzyja- ciele ludu... Lenin wypowiedział następującą opinię: „Ale oto 172 Marks (...) bierze jedną z formacji społeczno-ekonomicznych - system gospodarki towarowej i na podstawie olbrzymiej masy danych (które studiował nie mniej niż 25 lat) dokonuje niezwy kle szczegółowej analizy praw funkcjonowania tej formacji i jej rozwoju. Analiza ta ogranicza się wyłącznie do zakresu stosunków produkcji między członkami społeczeństwa: nie ucie kając się ani razu w celu wyjaśnienia sprawy do jakichkolwiek czynników tkwiących poza obrębem tych stosunków produkcji, Marks pokazuje nam, jak rozwija się towarowa organizacja go spodarki społecznej, jak przekształca się ona w kapitalistyczną, wytwarzając (już w obrębie stosunków produkcji) klasy anta- gonistyczne, burżuazję i proletariat, jak rozwija się wydajność pracy społecznej i wprowadza w ten sposób taki element, który staje w nieprzejednanej sprzeczności z podstawami tej właśnie organizacji kapitalistycznej”. [Lenin 1978, t. 1, s. 56], Nie ulega wątpliwości, że z punktu widzenia Lenina legity macją prawdy dzieła Marksa jest ów „Mont Blanc materiału fak tycznego”, który Marks zebrał i wykorzystał. Z tego stanowiska pogląd Althussera, jakoby „ogromna rewolucja teoretyczna Mark sa” dokonała się w dziedzinie czystej myśli, poprzez krytyczne przewartościowanie dorobku ekonomistów burżuazyjnych, nie może być zaakceptowany. Oczywiście samo rozpoznanie niezgod ności metodologicznych koncepcji Lenina i Althussera nie może rozstrzygać problemu pod względem merytorycznym. Słabość sta nowiska Althussera ujawnia się raczej przez fakt, że autor ten nie podjął nawet próby konstruktywnej odpowiedzi na pytanie o to, jaką rolę w dziele M arksa odgrywały jego studia historyczne i socjologiczne, po co Marks wertował sprawozdania inspekto rów fabrycznych i gromadził fakty historyczne składające się na proces pierwotnej akumulacji kapitału. W tych okolicznościach tezę Althussera głoszącą samoistność praktyki naukowej w do chodzeniu do prawdy wypada uznać za całkowicie bezzasadną. 173 W ten sposób zbliżamy się do głównego pytania, na jakie teoria praktyki powinna odpowiedzieć. Jest to pytanie o to, czy i w jaki sposób praktyka pełni funkcję kryterium prawdy. 6.2.4. Zagadnienie kryterium prawdy Kategoria kryterium prawdy jest w epistemologii źródłem poważnych trudności teoretycznych. Są one dwojakiego rodzaju. Załóżmy - zgodnie z wielowiekową tradycją-że kryterium praw dy można zawsze wyrazić w postaci pewnego sądu: byłby to mia nowicie sąd orzekający, że skoro tylko pewien pogląd spełnia okre ślony warunek W, to pogląd ten jest prawdziwy. Takim warunkiem może być na przykład zgodność poglądu z doświadczeniem, wy- prowadzalność poglądu z założeń uważanych za niewątpliwe, a wreszcie - w szkolnych wykładach filozofii marksistowskiej - potwierdzenie poglądu w praktyce. Pierwsza ze wspomnianych trud ności ujawnia się przez pytanie: skąd wiadomo, iż sąd formułujący kryterium prawdy jest sądem prawdziwym? Dyskusja tej trudności prowadzi - ja k łatwo się przekonać - w kierunku aprioryzmu; trze ba się oto zgodzić, że kryterium prawdy jest takim szczególnym sądem, który ani uzasadnienia, ani sprawdzenia nie wymaga, jest zaś akceptowany jako sąd syntetyczny a priori. Werdykt taki może być zadowalający z punktu widzenia wielu doktryn filozoficznych nawiązujących pośrednio lub bezpośrednio do tradycji kantowskiej. Nie da się natomiast nie zauważyć, że na gruncie materializmu hi storycznego byłoby to rozwiązanie raczej osobliwe. Powiedzmy jednak, że zdecydowaliśmy się wziąć tę trud ność „w nawias”. Załóżmy zatem, że ustaliliśmy, w ten czy inny sposób, kryterium prawdy, oraz że - mocą założenia - kryte rium to każą uznać za prawdziwe poglądy potwierdzone w prak tyce społecznej. Wtedy pojawia się trudność nowa. 174 Przypuśćmy więc, że praktyka potwierdziła pewien pogląd, niech będzie to chociażby pogląd głoszący, iż Ziemia jest okrą gła. Pedant, a w dyskusji podstawowych problemów filozofii pewna doza pedantyzmu musi być absolutnie niezbędna, może wówczas zadać pytanie: skąd wiadomo, że pogląd „praktyka potwierdziła pogląd głoszący, iż Ziemia jest okrągła” to pogląd prawdziwy? Konsekwentnie należałoby odpowiedzieć, że rów nież ten pogląd budowany „na drugim piętrze” języka je st po twierdzony lub oczekuje na potwierdzenie w praktyce społecz nej. Pedant zauw aży jednak natychm iast, że w ten sposób trudność ulega jedynie odsunięciu. Dowiedzie, że ustalenie praw dziwości dowolnego poglądu zmusza do nieskończenie wielu konfrontacji coraz to bardziej złożonych wypowiedzi z prakty ką społeczną, niewykonalnych ani technicznie, ani nawet teore tycznie. M arksista może w tej sytuacji pocieszać się tym tylko, że każde alternatywne kryterium prawdy obciążone je st analo gicznym paradoksem. Pociecha to wszakże niewielka. Takie są z grubsza powody skłaniające do rezygnacji z omsza łej idei istnienia ostatecznego „kryterium prawdy”, któremu pod porządkowany byłby proces rozwoju wiedzy ludzkiej. Pozostaje natomiast pytanie o to, czym ową „omszałą ideę” zastąpić. Uważam, że nie m a tu innej drogi niż rezygnacja z filozo- ficzno-spekulatywnych dyskusji problemu i powrót do historycz nego opisu kształtowania się wiedzy powszechnej i poznania naukowego. Trzeba pokazać, jak w praktyce społecznej pewne poglądy zyskują akceptację i utrwalają się w pamięci zbioro wej, inne zaś są odrzucane i koniec końców ulegają zapomnie niu. Jest to zadanie ogromne, pokrywa się bowiem ze stworze niem teoretycznej historii poznania od początków cywilizacji do współczesności. W tej pracy nie mogę uczynić niczego, co wykraczałoby poza próbę podania pewnej ogólnej charaktery styki globalnej historii poznania. 175 Poprzednio rozważaliśmy - i odrzuciliśmy - tezę Althusse- ra o samoistności praktyki naukowej. Należy zatem rozpatrzyć obecnie aspekt epistemiczny praktyki społecznej w ogólności. Wróćmy przeto do zagadnienia pracy produkcyjnej. Ustaliliśmy już, że w pracy produkcyjnej zachodzi praktyczne potwierdzenie lub podważenie założenia teleologicznego. Od pewnego poziomu rozwoju sił wytwórczych założenia teleolo- giczne pracy produkcyjnych obejmują technologie określone przez zastaną wiedzę naukową. Praktyczne sprawdzenie efek tywności technologii staje się w tym okresie sprawdzeniem w praktyce wartości teorii naukowej wykorzystanej w projekto waniu tej technologii. Praktyczna stosowalność nauki okazuje się - w ostatniej instancji - rzeczywistą podstawą akceptacji jej wartości poznawczej. Obraz ten nabiera ostrości, jeżeli wziąć pod uwagę nie tylko naukę, lecz naukę skonfrontowaną z innymi systemami poglą dów na rzeczywistość. Zanik magii, alternatywnej wobec nauki formuły przekształcenia rzeczywistości, może być zrozumiały jedynie jako efekt praktycznej bezużyteczności opartych na ma gii technologii. W tym ujęciu praktyka okazuje się raczej mechanizmem se lekcji niż weryfikacji (czy falsyfikacji) systemów myślowych. Poglądy zakwestionowane w praktyce społecznej ulegają raczej wyeliminowaniu przez zapom nienie niż odrzuceniu z racji swej fałszywości. Zauważmy tu, że syndrom poglądów magicznych nigdy nie był poddany kompleksowej krytyce przy zastosowaniu metodologii naukowej, taka krytyka byłaby zarówno zbędna (skoro magia jako forma świadomości społecznej i tak ulegała stopnio wej destrukcji), jak i niekonkluzywna (skoro „falsyfikacja” do wolnie wybranego wierzenia w tej dziedzinie może być przepro wadzona wyłącznie przez zastosowanie metod statystycznych, a konkluzja takich badań nigdy nie była stanowcza). 176 Jest rzeczą ogromnej wagi, że mechanizm selekcyjny prak tyki otwiera m ożliwości w artościowania wielkich systemów m yślowych, św iatopoglądów czy nawet całościowych form świadomości społecznej. W tym kontekście warto przypomnieć istotną myśl Lenina: „K ryterium praktyki z istoty sprawy nie m oże nigdy całkow icie potw ierdzić lub obalić żądanych po glądów. Kryterium to rów nież je st w dostatecznym stopniu «nieokreślone», aby nie dopuścić do przekształcenia się wie dzy ludzkiej w «absolut», a jednocześnie w dostatecznym stop niu określone, abyśmy mogli toczyć nieubłaganą walkę z wszel kim i odm ianam i idealizm u i agnostycyzm u”. [Lenin 1949, t. 14, s. 160]. Dochodzimy w ten sposób do podstawowego pytania: jak to się dzieje, że „sprawdzenie w praktyce”, które - początkowo - dotyczy bezpośrednio jedynie założeń teleologicznych i prostych prac produkcyjnych, wytwarza mechanizm kontrolujący syste m y poglądów. Podana poniżej odpowiedź ma charakter mode lowy i wymaga zapewne dalszych konkretyzacji i uzupełnień. Opiera się ona na założeniu, że całość wiedzy ludzkiej stanowi system hierarchiczny. Przejdźmy wszakże do rzeczy. Założyliśmy, że w razie pojawienia się systematycznej nie zgodności między efektem i założeniem pracy zakwestionowa niu podlega założenie. Zobaczmy teraz, co może dziać się da lej. O tóż w cza sa c h , w k tó ry ch is tn ie ją ju ż rozw inięte umiejętności techniczne, negacja założenia teleologicznego da nego rodzaju pracy staje się punktem wyjścia do uruchomienia procedury poszukiwania nowego założenia teleologicznego. W ten sposób zainicjowana zostaje nowa praca produkcyjna, na poziom ie praktyki naukowej zmierzająca do wyprodukowania nowej technologii dla prac rozpatrywanych poprzednio. Zamiar ten może być zrealizowany - wówczas procedura dobiega koń ca; jeżeli jednak cel nie został osiągnięty, to dochodzi do zapo- 177 czątkowania nowej procedury badawczej, na wyższym piętrze praktyki naukowej. Skoro bowiem przy zastosowaniu standar dowych teorii i metod nie udało się wyprodukować efektywnej technologii dla rozważanych pierwotnie prostych prac produk cyjnych, to zakwestionowaniu - w praktyce społecznej - podle gają owe standardowe teorie i metody. Na tym etapie celem pra cy poznania staje się więc uzyskanie nowej teorii lub metody naukowej. Gdyby celu tego nie udało się osiągnąć, to doszliby- śmy do podważenia wartości przyjmowanego w danej epoce sposobu uprawiania nauki, do dewaloryzacji jej metody i pod stawowych założeń, w tym również założeń ontologicznych. Byłaby to praktyczna dezawuacja światopoglądu naukowego. W ciągu paruset lat swojej dotychczasowej historii nauka mniej lub bardziej skutecznie broni się przed tego rodzaju kom promitacją. Nie ma oczywiście gwarancji, iż w dalszym biegu globalnej praktyki społecznej nie dojdzie do konieczności re wizji założeń światopoglądu naukowego w jego obecnej posta ci, być może niedoskonałej. W tym sensie słuszna jest opinia Lenina, że praktyka społeczna jest „w dostatecznym stopniu nieokreślona, aby nie dopuścić do przekształcenia się wiedzy ludzkiej w absolut”. W tym też sensie słuszna pozostaje opinia, że dotychczasowy przebieg praktyki społecznej wymusza ak ceptację światopoglądu naukowego i prowadzi do stopniowej eliminacji koncepcji idealistycznych. Proces ten wszelako nie przebiega bez zakłóceń. W drugiej połowie XX wieku jesteśm y świadkami nieoczekiwanego odrodzenia tendencji antynauko- wych i irracjonalistycznych w świadomości społecznej, zwłasz cza zaś w świadomości drobnomieszczaństwa. Wyjaśnienie tego zjawiska wymagałoby zapewne głębszej analizy sprzeczności w podziale pracy, specyficznych dla epoki imperializmu. Pro blem ten zasługuje na szczegółowe zbadanie, tutaj jednak nie możemy go dłużej rozpatrywać. 178 W globalnym ujęciu pracy poznania na plan dalszy schodzą problemy weryfikacji lub falsyfikacji poszczególnych przeko nań ludzkich oraz związane z nimi pytanie o „kryteria prawdy” w poznaniu indywidualnym i partykularnym. Problemów tych wszakże do końca wyeliminować nie sposób, wypadnie do nich w przyszłości powrócić. LITERATURA Althusser L., Balibar E., 1975: Czytanie „Kapitału", przełożył W. Dłucki, Warszawa Gramsci A., 1961: Pisma wybrane, t. 1, Warszawa Hegel G. W. F., 1963: Fenomenologia ducha, t. 1, przełożył A. Landman, Warszawa Hegel G. W. F., 1968: Nauka logiki, t. 2, przełożył A. Landman, Warszawa Ingarden R., 1974: Wstęp do fenomenologii Husserla, Warszawa Kmita J., 1982: O kulturze symbolicznej, Warszawa Kołakowski L., 1976-78: Główne nurty marksizmu, Paryż Kołakowski L., 1967: Kultura i fetysze, Warszawa Lange O., 1962: Całość i rozwój w świetle cybernetyki, Warszawa Lenin W. 1., 1949: Dzieła wybrane, t. 1, Warszawa Lenin W. L, 1978: Dzieła wybrane, t. 1, Warszawa Lenin W. I., 1978: Dzieła wybrane, t. 4, Warszawa Lenin W. L, 1949: Dzieła, t. 14, Warszawa LukacsG ., 1982: Wprowadzenie do ontologii bytu społecznego. Część I. Współczesny stan problemu, przełożył K. Slęczka, Warszawa L ukacsG ., 1982: Wprowadzenie do ontologii bytu społecznego. Część 11/1. Najważniejsze kompleksy problemowe, przełożył K. Slęczka, Warszawa 180 Ładosz J., 1969: Materializm dialektyczny, Warszawa Marks K.., 1959: Kapitał, t. 3, cz. II, Warszawa Marks K., 1949: Nędza filozofii, Warszawa Marks K., 1966: Teoria wartości dodatkowej, cz. III, Warszawa Marks K., Engels F., 1961: Dzieła, t. 3, Warszawa Marks K., Engels F., 1966: Dzieła, t. 13, Warszawa Marks K., Engels F., 1972: Dzieła, t. 19, Warszawa Marks K., Engels F., 1972: Dzieła, t. 20, Warszawa Marks K., Engels F., 1968: Dzieła, X. 23, Warszawa Marks K., Engels F., 1976: Dzieła, X. 1, Warszawa Marks K., Engels F., 1981: Dzieła wybrane, t. 1, Warszawa Marks K.., Engels F., 1981: Dzieła wybrane, t. 2, Warszawa Marks K., Engels F., 1982: Dzieła wybrane, X. 3, Warszawa Marks K., Engels F., 1982: Listy wybrane, Warszawa Materializm dialektyczny, 1955, red. J. F. Aleksandrów, Warszawa Mejbaum W., 1983: Teoria wiedzy i metodologia nauk empirycznych, część I: Świat jako przedmiot wiedzy, Wrocław Polska filozofia powojenna, 2001, red. W. Mackiewicz, Warszawa Siemiek M. J., 1977: Idea transcendentalizmu u Fichtego i Kanta, Warszawa Stalin J. W., 1951: Dzieła, X. 1, Warszawa Żukrow skaA ., 1996: W stronę teorii sensu, Szczecin Yüklə 0,7 Mb. Dostları ilə paylaş:
|