Materializm subiektywny. Zarys epistemologii marksistowskiej

163
kasta 
zawodowych naukowców. Rzeczywista (jak by powiedział 
\1arks: świecka) historia nauki jest właśnie historią tej warstwy 
społecznej.  Nasz  problem  sprowadza  się  obecnie  do  pytania
0 podstawę, na której chcemy opierać swój sąd, że sposób pro­
dukcji naukowej jest względnie autonomiczny wobec innych spo­
sobów  
produkcji.  Co w  istocie za tą tezą przemawia?
Jest to kwestia pam ięci społecznej. Rozważając dzieje my­
śli naukowej, Althusser napisał: „Ta myśl to historycznie ukształ­
towany  sy ste m   a p a ra tu   m y śli,  o p a rty   na  n a tu ra ln e j 
jspołecznej  rzeczywistości  i  w  niej  się  wyrażający.  O kreślają 
system rzeczywistych warunków czyniących z niej, jeśli wolno 
mi zaryzykować tę formułę, określony sposób produkcji pozna­
nia.  Taki  charakter  nadaje jej  struktura  złożona  (
Yerbindung) 
z
 typu przedmiotu (surowiec), który ta myśl opracowuje, ze środ­
ków produkcji teoretycznej, którymi  dysponuje (jej  teoria, me­
toda, technika -  eksperymentalna  lub  inna)  i  ze stosunków hi­
storycznych  (jednocześnie  teoretycznych,  ideologicznych
1 społecznych), w których została wytworzona. To ten określo­
ny system warunków praktyki teoretycznej wyznacza temu czy 
innemu podmiotowi myślącemu (jednostce) jego miejsce i funk­
cję w produkcji poznania.  Praktyka tego systemu produkcji teo­
retycznej  -   systemu  równie  materialnego,  co  «duchowego» -  
opiera się na istniejących praktykach ekonomicznych, politycz­
nych i ideologicznych pośrednio lub bezpośrednio dostarczają­
cych mu najistotniejszych elementów jego «surowca» i jest tym 
właśnie praktykom przyporządkowana. Toteż system ten stano­
wi  określoną  obiektywną  rzeczywistość”.  [Althusser,  Balibar 
1975,  s.  70-71],
Skłaniam  się do  zdania,  że zacytowana  argum entacja  Al- 
thussera je st całkowicie  konkluzywna jako argum ent uzasad­
niający w zględną autonomiczność  sposobu produkcji  nauko­
wej  czy -  ja k  kto  woli -  względną autonom iczność  p ra k ty k i

---

164
naukow ej.  Jednakże  francuski  filo zo f  w yciąga  tu  wnioski 
znacznie dalej  idące.  Analiza tekstu A lthussera ujawnia mia­
now icie,  że w jego  ujęciu proces „praktyki  teoretycznej” zo­
staje w istocie utożsam iony z fragm entaryczną p ra c ą  teorety­
ka,  a  w ięc  z  celow ym   przetw arzaniem   „prostych  określeń 
abstrakcyjnych” w konstrukcje pojęciowe.  Pisze bowiem Al- 
thusser, że „m am y pełne prawo wyobrażać sobie praktykę teo­
retyczną (...) ja k o  pracę «przetworzenia» (
Verarbeitung)
 oglą­
du  (
Anschauung)
  i  wyobrażenia  (
Vorstellung
)  w  pojęcia 
(in 
Begriffe)"
  [tamże,  s.  72;  cytowane przez  Althussera  wyraże­
nie  M arksa  pochodzi  z 
Wprowadzenia  do  krytyki  ekonomii 
politycznej
].  „N iepozorny” -  jak   by  pow iedział  Heidegger -  
błąd  A lthussera  polega  tutaj,  po  pierw sze,  na  utożsamianiu 
praktyki naukowej z pracą teoretyczną, po drugie zaś na abso- 
lu ty zacji względnej  autonomii praktyki  naukowej.  Althusser 
deklaruje, co prawda,  iż praca teoretyczna czerpie swój  suro­
wiec z obszaru „praktyk” ekonom icznych, politycznych i ide­
ologicznych, nigdzie wszakże nie analizuje mechanizmu tego 
procesu.  Co gorsza, nie zauważa w ogóle, że sposób pozyski­
w ania surowca zależy tu od efektów wcześniejszych prac teo­
retycznych. A dopiero uwzględnienie tego momentu, uwzględ­
nienie  zatem   faktu,  iż  wyniki  prac  teoretycznych  zmieniają 
nasz  sposób  w idzenia  św iata  i  abstrahow ania  zeń  materiału 
faktycznego będącego podstaw ą badań naukow ych, pozwala 
rozpoznać  w  procesach  teoretycznych  fra g m e n ty   partyku­
larnej praktyki naukowej. W konsekwencji rozważanego błę­
du  A lthusser traci  z pola  w idzenia podstaw ow e  zagadnienie 
epistem ologiczne:  kontrolę  poznania  naukow ego  w  global­
nej  praktyce  społecznej.
Historia  nauki jest niewątpliwie  zależna  od  innych  historii 
partykularnych, zwłaszcza zaś od  historii  produkcji  i  techniki. 
Z  mnogości  wypowiedzi  klasyków  w  tej  kwestii  warto  może

---

165
przypomnieć  ten  fragm ent  listu  Engelsa  do  Borgiusa42:  , Jeśli 
technika, jak Pan stwierdza, zależy w wielkim stopniu od stanu 
nauki,  to  nauka  w  daleko większym jeszcze  stopniu  zależy  od 
stanu  i  potrzeb  techniki.  Gdy  społeczeństwo  ma jakąś  tech­
niczną potrzebę, posuwa to naukę naprzód bardziej niż dziesięć 
uniwersytetów.  Całą hydrostatykę (Torricelli  itd.) powołała do 
życia potrzeba regulacji potoków górskich we Włoszech w XVI 
i XVII  stuleciu.  O  elektryczności  wiemy coś  racjonalnego do­
piero  od  czasu jej  technicznego  zastosowania.  W  Niemczech 
przyzwyczajono się jednak, niestety, pisać historię nauk w taki 
sposób, jak  gdyby  spadły  one  z  nieba”.  [Marks,  Engels  1982, 
t. 3, s.  772-773].
W cytowanym tekście Engels 
explicite
 stwierdza zależność 
historii nauki od historii techniki. Niemniej warto zauważyć, że 
teza Engelsa opiera się na pewnym milcząco akceptowanym za­
łożeniu.  Tak  się dzieje,  że każdy,  kto  wypowiada się na temat 
wzajemnej zależności wiążącej jakieś dwa procesy, zakłada tym 
samym,  iż rozważane procesy 
istnieją.
 W danym wypadku za­
łożono zatem, że nauka posiada własną historię, autonomiczną, 
aczkolwiek  istotnie zależną od praktyki produkcyjnej.
Zapytajmy  teraz  o  rozróżnienie  m omentu 
materialnego 
i  momentu  idealnego  w  pracy  naukowej  oraz  o jej  założenie 
teleologiczne.  Otóż  -   inaczej  niż  w  „zwykłych” pracach  pro­
dukcyjnych -  na moment materialny pracy  naukowej  składają 
się głównie przedmioty abstrakcyjne:  wcześniejsze teorie, me­
todologie, wreszcie efekty tej pracy, a więc nowe teorie czy za­
stosowania. Do momentu materialnego zaliczyć wszakże trzeba 
również dany historycznie kontekst społeczny, a więc warunki,
42 
Cytowany list z 25 stycznia  1894 r. publikowany byt początkowo -  mylnie 
-jak o  list do A.  Starkcnburga (por.  K.  Marks,  F.  Engels; 
Dzieła wybrane,
 t.  3, 
op.  cit.
  oraz przypis  na s.  852).

---