Materializm subiektywny. Zarys epistemologii marksistowskiej

157
może  on  być  przedmiotem jadalnym.  W  pierwszym  wypadku 
sąd  o  „utajonej”  m ożliw ości  wypowiedziany  je st 
explicite, 
w  drugim -  aspekt  modalny  uległ  przesunięciu  do  „podstawy 
sądu” i w ten sposób został zamaskowany. Nie popełnimy wszak­
że błędu twierdząc,  że  całość  wiedzy powszechnej  ukierunko­
wana jest przez pracę, a przedmioty owej wiedzy -  mówiąc nie­
co paradoksalnie -  są tym, co można z nich zrobić.
Praktyczna kontrola odbicia prowadzi do częściowego zakwe­
stionowania tych możliwościowych treści naszej wiedzy. Poprzez 
konfrontację zamiaru i efektu pracy jesteśmy zmuszani do odrzu­
cenia pierwotnego założenia, że przedmiot i środki, którymi dys­
ponowaliśmy, nadają się do realizacji naszego zamiaru. Ruch myśli 
może wówczas przebiegać dwojako. Poszukuje się bądź nowego 
przedmiotu pracy, który lepiej nadaje się do uzyskania zamierzo­
nej wartości użytkowej, bądź też próbuje się tak udoskonalić środki 
pracy, aby wykorzystanie poprzedniego przedmiotu było bardziej 
efektywne. Lukacs podkreśla przy tym, że w praktyce ulega także 
przeobrażeniu  zdolność  produkcyjna  podmiotu,  zachodzi  stały 
rozwój  ludzkich umiejętności poznawczych i manipulacyjnych. 
W tym właśnie sensie trzeba rozumieć wypowiedź Marksa z 
Rę­
kopisów...:
  „Bowiem nie tylko pięć zmysłów,  lecz również tzw. 
zmysły duchowe, zmysły praktyczne (wola,  miłość),  słowem -  
zmysł ludzki, człowieczeństwo zmysłów, powstaje tylko dzięki 
istnieniu swego przedmiotu, dzięki uczłowieczeniu przyrody. Wy­
kształcenie  pięciu  zmysłów jest dziełem  całej  dotychczasowej 
historii  ludzkości.  Zm ysł podległy prymitywnej potrzebie prak­
tycznej ma tylko ograniczone znaczenie”. [Marks, Engels  1976, 
1.1, s.  583-584],
Widzimy, że w praktyce społecznej jednym z efektów jest nie­
ustanne przekształcanie  partykularnych  procesów  pracy:  zmie­
niają się zarówno warunki oraz środki pracy, jak i zakładane su­
biektywne  cele  i  technologie.  Istotne  przy  tym,  że  zmiany  te

---

158
zachodzą w sposób ciągły, nieuprawnione byłoby przypuszcze­
nie, iż w praktyce globalnej można wyodrębnić rozdzielne czaso­
wo  okresy  pracy  produkcyjnej  i  okresy  kontroli  odbicia.  Oba 
aspekty praktyki globalnej trzeba traktować kompleksowo.
Zastanowimy się obecnie, w jaki sposób praktyka społeczna 
realizuje się poprzez praktykę globalną i praktyki indywidualne 
oraz w jaki sposób zadanie kontroli odbicia rozwiązywane jest 
w  tych  dwóch  typach  praktyki  społecznej.  N a  temat  kontroli 
odbicia w praktyce indywidualnej podstawowe ustalenia zosta­
ły już poczynione („Dialektyka mimetyzmu i eksterioryzacji”, 
podpunkt 4.1.3.).  Ustaleń  tych  nie  będziemy  tutaj  powtarzać, 
potrzebne jest natomiast pewne  ich uzupełnienie, a to poprzez 
analizę  kontekstu  sytuacyjnego,  w  którym  zachodzi  praktyka 
indywidualna.
Zauważmy, że zarówno przedmiot pracy indywidualnej, jak 
i środki oraz założenia teleologiczne tej pracy (to samo zaś do­
tyczyć musi  indywidualnej  p rak ty k i)  narzucone są -  częścio­
wo  lub  całkowicie  -   przez  środowisko  społeczne.  Jednostka, 
jeżeli  pominąć  pewne  prace  prymitywne,  dysponuje  zawsze 
surow cem   wyprodukowanym  w  wyniku  wcześniejszych  prac 
innych ludzi.  Również narzędzia i metody technicznej  obróbki 
surowca zapożyczane są od innych, podmiot indywidualny może 
je  jedynie modyfikować.  Niewiele swobody pozostaje też jed­
nostce w wyborze założenia teleologicznego; nawet w wypad­
ku tak  zwanych prac twórczych  (np.  praca uczonego  lub arty­
sty) realizowany cel bywa zazwyczaj  (przynajmniej po części) 
wyznaczony przez zapotrzebowanie społeczne. Wreszcie język, 
którym posługuje się jednostka, a którego opanowanie stanowi 
warunek niezbędny wszelkiej pracy, wytworzony jest przez spo­
łeczeństwo.
W rozdziale dotyczącym teorii odbicia poświęciliśmy jeden 
z fragmentów (podpunkt 4.2.4.) zagadnieniu sam okontroli po-

---

159
znania indywidualnego. Tutaj musimy dodać, że owa samokon­
trola -jakkolw iek poznawczo doniosła -  jest zjawiskiem histo­
rycznie wtórnym wobec kontroli zewnętrznej. Samokontrola za­
kłada bowiem możliwość samowiedzy, przyjmuje mianowicie, 
że jednostka ludzka może uczynić swoje działania podmiotowe 
przedm iotem  refleksji. Wymaga ona zatem szczególnego „roz­
dwojenia” jednostki ludzkiej: ten sam człowiek zajmuje równo­
cześnie lub w kolejnych okresach  miejsce podmiotowe i  m iej­
sce  przedm iotow e  w  działaniu  i  w  poznaniu.  U m iejętność 
dokonywania  takiego  „rozdwojenia”  trzeba  uznać  za  wtórny 
efekt  społecznego  podziału  pracy,  w  którym  role  sprzedawcy 
i nabywcy, pracodawcy i pracobiorcy, mecenasa i artysty, wresz­
cie majstra i czeladnika lub nauczyciela i ucznia są rygorystycz­
nie rozgraniczone i odgrywane przez różne osoby.
Odbiór produktu pracy indywidualnej dokonywany jest prze­
to zawsze niemal przez kogoś różnego od producenta. Odbiorca 
-  w najszerszym sensie tego terminu -  ocenia, czy wyproduko­
wana  wartość  użytkowa  zgodna jest  z  założeniem  teleologicz- 
nym; jeżeli ocena ta wypada negatywnie, producent zostaje zmu­
szony w praktyce do zmiany swego sposobu działania.
Zagadnienie kontroli indyw idualnego poznania w praktyce 
globalnej  wymaga obecnie analizy przeprowadzonej  z dwóch 
wzajemnie dopełniających się punktów widzenia. W pierwszym 
ujęciu sprowadza się ono do problemu analizy genetycznej40.
O analizie genetycznej mówić będziemy w tych sytuacjach, 
w których negatywna ocena produktu kieruje uwagę podmiotu 
pracy na ewentualne błędy popełnione w doborze technologii, 
skłaniając  do  wprowadzenia  odpowiedniej  korektury.  Analiza 
genetyczna z jednej strony ujawnia źródła konkretnych błędów,
40 
Por.  W.  Mcjbaum: 
Marksizm a analiza genetyczna
, „Studia Filozoficz­
ne”  3/1972.

---