Materializm subiektywny. Zarys epistemologii marksistowskiej

105
(zwłaszcza  zaś  aparat  formalny  węższego  rachunku  predyka­
tów) nie odpowiadają potrzebom epistemologicznej analizy ję ­
zyka  nauk  empirycznych.  Jakikolwiek  werdykt  w  tej  sprawie 
byłby jednak przedwczesny.
Wróćmy obecnie do problematyki poznania teoretycznego. 
Odstępując nieco od tradycyjnego porządku wykładu, uważam 
za celowe omówić najpierw problematykę 
konkretności 
praw­
dy, przekładając  na  koniec zagadnienie dialektyki prawdy ab­
solutnej i  względnej.
Mówiąc najprościej, dochodzenie do prawdy konkretnej jest 
tym samym procesem, który nazywaliśmy dotąd 
wypełnianiem 
pojęcia.  To  zarazem  proces  powrotu  od  konkretu  myślowego 
do materialnego, od pojęcia do warunków jego realizacji.  Pro­
ces  ten  -  jak  wszystkie  inne  składające  się  na 
czynną 
stronę 
odbicia  -   przebiega  rów nolegle  w  poznaniu  teoretycznym  
i w materialnej praktyce przekształcania świata. Konkretyzacja 
prawdy nie jest bowiem wyłącznie operacjąpoznaw czą, polega 
ona raczej na stworzeniu warunków, w których 
tendencja, 
opi­
sana uprzednio w abstrakcyjnym sądzie deontycznym, realizuje 
się jako w sferze przedmiotowej.  Dogodnym punktem wyjścia 
do zobaczenia tej podwójnej  (teoretycznej  i praktycznej) istoty 
zagadnienia konkretności prawdy może być analiza następują­
cych tez Lenina, wziętych z jego pracy 
Dziecięca choroba „ le- 
wicowości ” w komunizmie.
„Cała rzecz polega obecnie na tym, aby komuniści każdego 
kraju zupełnie świadomie uwzględnili zarówno podstawowe, za­
sadnicze zadania walki z oportunizmem i «lewicowym» doktry­
nerstwem, jak i konkretne właściwości, które znamionują tę wal­
ką  i  n ie u c h ro n n ie   zn am io n o w ać  m u sz ą   w  k ażdym   p o ­
szczególnym kraju, zgodnie z oryginalnymi cechami jego eko­
nomiki, kultury, jego składu narodowościowego (Irlandia itp.), 
jego  kolonii, jego  podziałów  religijnych  itd.  itp.  (...)  Póki  ist-

---

1 0 6 -----
nieją różnice narodowe i  państwowe między  narodami  i  kraja 
mi -  a różnice te będą się utrzymywały jeszcze bardzo a bard^ 
długo nawet po urzeczywistnieniu dyktatury proletariatu w ska­
li  światowej -  poty jedność międzynarodowej  taktyki komunj. 
stycznego ruchu  robotniczego  wszystkich  krajów wymaga nie 
usuwania różnorodności, nie znoszenia różnic narodowych (jest 
to w chwili obecnej marzenie niedorzeczne), lecz takiego stoso. 
wania podstawowych zasad komunizmu (władza radziecka i dyk­
tatura proletariatu), które by we właściwy sposób modyfikowa­
ło  te  zasady  w  szczegółach,  praw idłow o  je   dopasowywało, 
przystosowywało do różnic narodowych i  narodowo-państwo- 
wych”.  [Lenin  1978, t. 4, s.  111-112].
Przytoczone sformułowanie stanowi z dwóch powodów in­
teresujący  m ateriał  do  analizy  epistem ologicznej.  Po  pierw­
sze,  znakom icie  obrazuje  proces  w ypełniania  pojęcia,  w da­
nym   w y p ad k u   je s t  to  p o ję c ie  
dyktatury  proletariatu. 
Odnajdujem y tu znane ju ż nam przejście od sądu apodyktycz­
nego  („ruch  kom unistyczny  pow inien  doprowadzić  do  urze­
czyw istnienia  dyktatury  proletariatu  we  wszystkich  krajach 
św iata”, „dyktatura proletariatu jest n o rm aln y m  stadium roz­
wojowym   w budow ie  socjalizm u”)  do  sądu  problematyczne­
go  („w  danych  w arunkach  narodow ych  w łaściw a  jest  taka 
a taka forma dyktatury proletariatu”). Problematyczność owe­
go sądu polega na tym, że brak tu odpowiedzi na pytanie, jaka 
forma  dyktatury  proletariatu  i  w  ja k ic h   warunkach  narodo­
wych je st właściwa.  Lenin  określa jedynie pewne zadanie do 
rozw iązania,  bynajm niej jednak  rozw iązania  nie  podaje.  Nie 
należy stąd wnosić, że sąd problem atyczny jest poznawczo ja­
łowy.  Zaw iera on nader istotną myśl,  tę m ianowicie,  że zada­
nie, o którym  mowa, jest rozw iązyw alne. Co więcej, wskazu­
je  właściwą drogę prowadzącą do rozwiązania: formułuje wiele 
postulatów  dotyczących światowego ruchu komunistycznego,

---

107
postulatów  tych,  dyskutowanych  w  całości  cytowanej  pracy 
Lenina, nie ma tu zresztą potrzeby przytaczać.
A oto drugi powód, dla którego wybrałem rozważany frag­
ment pracy Lenina.  D ostarcza on paradygm atycznego przy­
kładu sytuacji,  w  której  praca teoretyczna -  budow a  rozw i­
niętego  p o ję c ia   d y k ta tu ry   p ro le ta ria tu   -   sp le c io n a   je s t 
z działalnością praktyczną, z tworzeniem warunków  społecz­
nych, w których pojęcie to będzie zrealizowane. Nie je st przy­
padkiem, że Lenin nie próbow ał czysto teoretycznie dopaso­
wać  p o ję c ia   d y k ta tu ry   p ro le ta ria tu   do  s p e c y fic z n y c h  
warunków  narodow ych  i  ekonom icznych  poszczególnych 
państw czy krajów. Z daw ał sobie spraw ę z tego, że w danym 
wypadku  problem  je s t nierozstrzygalny  poza  praktyką poli­
tyczną określonej  partii kom unistycznej.
M arksistowska  teza  o  k o n k re tn o śc i  p ra w d y   znaczy  -  
w przyjętej  tu perspektywie -  tyle,  iż w procesie poznania na­
stępuje przechodzenie od abstrakcyjnych konstrukcji myślowych 
do ich realizacji  w sferze przedmiotowej, przy czym przy każ­
dej takiej realizacji samo pojęcie ulega wzbogaceniu, wypełnia 
się. Proces ten może być kontynuowany w nieskończoność.
Zarysowany powyżej obraz wymaga  istotnej  korektury, je ­
żeli  zauważyć,  że  proces  wypełniania  pojęcia  ulega  niekiedy 
gwałtownemu przerwaniu; dalsze modyfikacje pewnych pojęć 
lub teorii okazują się niecelowe, rozważany ciąg poznawczy gubi 
się w ślepym zaułku. Z taką sytuacją mielibyśmy do czynienia, 
gdyby  badania  empiryczne  prowadzące  do  odkrycia  ekaglinu 
zaowocowały odnalezieniem pierwiastka o cechach radykalnie 
różnych  od  przewidzianych  przez  Mendelejewa,  pierwiastka, 
który mimo to zająłby tę samą kratkę  w układzie okresowym, 
jaką obecnie  wypełnia  gal.  Wiemy,  rzecz jasna,  że  w  historii 
wypełniania tablicy Mendelejewa do tego typu konfuzji nie do­
szło (jeżeli pominąć raczej kontrowersyjną sprawę odkrycia  15

---