Materializm subiektywny. Zarys epistemologii marksistowskiej

Jeżeli  mówię,  że  w  dziedzinie  faktycznej  klasyczna  teoria 
prawdy jest praw ie, a nie w pełni zadowalająca, to nie bez po­
wodu.  Widzieliśmy,  że  nawet  w  obrębie  zmysłowego  odbicia 
świata (por. podpunkt 4.2.) potrzebne jest uwzględnienie strony 
czynnej  procesu  odbicia,  a  więc  eksterioryzacji  spostrzeżenia 
zmysłowego przez pracę i sztukę. W szędzie zaś tam, gdzie pra­
ca ludzka staje się źródłem przedmiotowej modyfikacji świata, 
koncepcja Arystotelesa ujawnia sw oją ograniczoność.
Cała złożoność problem u praw dy wychodzi na jaw  dopie­
ro na poziomie nauki o pojęciu.  Proces poznania, jak pam ięta­
my, jest dla M arksa procesem  produkcji duchow ef prow adzą­
cym  do  o d tw o rzen ia  konkretu  m aterialnego  przez  konkret 
myślowy. Trzeba tu zwrócić uwagę przynajmniej na dwie oko­
liczności. Po pierwsze, w trakcie procesu poznawczego przed­
miot poznania może również podlegać pewnym zmianom spon­
tanicznym, zachodzącym niezależnie od podmiotu. Po drugie, 
działalność podmiotowa,  zw łaszcza wówczas,  gdy  podejm o­
wane  są próby  praktycznego  zastosow ania budowanej  teorii, 
może  wymuszać  dalsze  m odyfikacje  przedm iotu.  Ponadto 
wypada się liczyć z faktem, że każde kolejne stadium procesu 
myślowego  odtwarzania  konkretu  uzależnione je st nie  tylko 
od natury przedmiotu, lecz także od wszystkich wcześniejszych 
stadiów poznania.
Niezbędne  staje  się w  tym  m iejscu  przypom nienie  uwagi 
poczynionej w podpunkcie 4.1. Powiedzieliśmy tam, że w teorii 
poznania  trzeba  stale  pam iętać  o  tym,  iż  świadomość  ludzka 
ma  przynajm niej  dw ojakie  zakotw iczenie  czy  odniesienie 
przedmiotowe:  w  przeszłości  i  w  przyszłości.  Treść  św iado­
mości  jest  odbiciem  (w  sensie  biernym)  przeszłości  świata, 
treść ta zarazem  odbija  się -  w  sensie  czynnym,  przez  ekste- 
rioryzację -  w jego przyszłych dziejach.  Oba aspekty odbicia 
mająjednakie znaczenie dla rozwiązania zagadnienia prawdy,

---

112
koncepcja  Arystotelesa koncentruje jednak uwagę  w yłączy 
na pierw szym  z nich.
Pominiemy  tutaj  wszelkie  sztuczki  formalne, pozornie do. 
stosowujące klasyczną teorię prawdy do heglowsko-marksow. 
skiej koncepcji bytu jako splotu procesów. Nie będziemy zatem 
zatrzymywać się nad koncepcją, zgodnie z którą przyszłość jest 
ju ż  gotowa,  a  zatem  formułowane  dzisiaj  poglądy  mogą być 
prawdziwe  w  sensie  zgodności  z rzeczywistością,  której jesz- 
cze nie ma, ale narodzi się ona w przyszłości19.
Naturalne  będzie  natomiast  nawiązanie  w tym  miejscu do 
tych wątków filozofii Hegla, w których słowem „prawda” okre­
śla się relację zachodzącą między wyższym a niższym stadium 
pewnego procesu  rozwojowego.  M am  tu na uwadze takie wy­
powiedzi Hegla, jak ta: „Pączek znika, kiedy wyłania się kwiat, 
i można by powiedzieć, że przez kwiat została okazana niepraw­
dziwość  pączka;  tak  samo  przez  pojawienie  się  owocu  kwiat 
zostaje  uznany  za  fałszywe  istnienie  rośliny  i jako jej  prawda 
wchodzi na miejsce kwiatu owoc”.  [Hegel  1963, t.  1,  s. 9],
Jeżeli  zastosować  ten  sposób  m yślenia  do  całości  procesu 
ludzkiego poznania i przekształcania świata, to następujące dwie 
tezy w ym agają zaakceptowania:
(I)  wszelkie  myślowe  odbicie  pewnego  fragmentu  rzeczy­
wistości jest „prawdą” tej rzeczywistości;
(II)  wszelka realizacja projektu technicznego czy politycz­
nego,  każde  zastosowanie  teorii  naukowej jest  „prawdą” tego 
projektu czy teorii.
Trzeba tu natychmiast uczynić pewne zastrzeżenie. Otóż za­
chodzi  istotna  różnica  znaczeniowa  między  pojęciem  prawdy 
użytym w dwóch powyższych tezach a pojęciem prawdy wystę-
29 
Pogląd taki nazwać można prczcntyzmcm. Jego najpełniejszym sformu­
łowaniem była w historii doktryna filozoficzna Leibniza.

---

113
pojącym w standardowych analizach epistemologicznych. Rzecz 
w tym, że każda teoria posiada swoją „prawdą”, każda bowiem 
wywiera pewien  wpływ na kształtowanie sią przyszłości -  nie 
wynika stąd jednak bynajmniej, aby każda teoria była w episte- 
,nologicznym  sensie  tego  słowa  praw dziw a.  Wolno  więc  na 
przykład -  w  terminologii  heglowskiej  -  powiedzieć,  że  ludo­
bójstwo jest „prawdą” faszyzmu, nie wynika stąd wszakże,  aby 
doktryna  faszystowska  była  w  zwykłym  rozumieniu  doktryną 
prawdziwą.  Rozpatrywana  różnica  znaczeniowa  sprowadza  się 
w gruncie rzeczy do znanego rozróżnienia ontologicznego i epi- 
stemologicznego rozumienia terminu „prawda”.
Jest  zarazem  tak,  że  między  ontologicznym  i  epistemolo- 
gicznym pojmowaniem prawdziwości zachodzą pewne związki 
znaczeniowe, zasługujące -  w tradycji marksistowsko-leninow­
skiej -  na wydobycie. W celu ujawnienia tych związków warto 
przypomnieć klasyczną wypowiedź Engelsa, zaczerpniętą z jego 
wstępu do M arksa 
Nędzy filozofii:
 „Zgodnie z prawami ekono­
mii burżuazyjnej większa część produktu należy nie do robotni­
ków, którzy go wytworzyli.  A gdy powiadamy: to niesprawie­
dliwe,  tego  być  nie  powinno  -  ekonomii  ta  sprawa  zgoła  nie 
dotyczy. My powiadamy tylko, że ten fakt ekonomiczny sprze­
ciwia  się  naszemu  poczuciu  moralnemu.  Toteż Marks  swoich 
komunistycznych żądań nigdy na tym nie opierał, tylko na ko­
nieczności załamania się kapitalistycznego sposobu produkcji, 
które z dniem każdym w naszych oczach coraz bardziej  się do­
konywa; powiada on jedynie, że wartość dodatkowa składa się 
z  nieopłaconej  pracy,  co  jest  zwykłym  faktem.  Lecz  to,  co 
z  punktu  widzenia  ekonomicznego  jest  formalnie  fałszywe, 
z punktu widzenia historii powszechnej może być słuszne. Gdy 
moralne poczucie mas uważa jakiś fakt ekonomiczny, jak swe­
go czasu niewolnictwo lub pańszczyzną, za niesprawiedliwy, to 
dowodzi to tylko tego, że sam fakt już się przeżył, że nastąpiły

---