Materializm subiektywny. Zarys epistemologii marksistowskiej

114
inne fakty ekonomiczne, w myśl  których tamte stały się nie do 
zniesienia i nie są utrzymania. Pod form alną przeto ekonomie*, 
ną niesłusznością może się ukrywać bardzo realna treść ekono. 
m iczna” .  [Marks  1949, s.  11],
Do engelsowskiego odróżnienia prawdy formalnej i prawdy 
historycznej nawiązał w  1912 roku W. I.  Lenin, pisząc w pracy 
Dwie  utopie
:  „Oceniając  współczesną utopię  narodników  lufc 
trudowików w Rosji  (być może nie tylko w Rosji,  lecz i  w ca­
łym szeregu państw azjatyckich, przeżywających rewolucje bur- 
żuazyjne w wieku XX), należy koniecznie pamiętać o głębokim 
twierdzeniu Engelsa.
Demokratyzm narodników, aczkolwiek fałszywy pod wzglę- 
dem  formalno-ekonomicznym, jest praw dą pod względem hi­
storycznym  -ja k k o lw ie k  fałszywy jako  utopia socjalistyczna, 
jest ów demokratyzm prawdą tej swoistej, historycznie uwarun­
kowanej  walki  demokratycznej  mas  chłopskich, która stanowi 
nieodłączny  pierwiastek przeobrażenia burżuazyjnego  i  waru­
nek jego całkowitego zwycięstwa”.
I  dalej:  „Utopia liberalna jest osłoną egoistycznej chęci no­
wych  wyzyskiwaczy podzielenia  się przywilejami  z  dawnymi 
wyzyskiwaczami. Utopia narodników jest wyrazem dążności mi­
lionowych rzesz pracujących spośród drobnomieszczaństwa do 
całkowitego skończenia z dawnymi feudalnymi wyzyskiwacza­
mi -  i zw odniczą nadzieją na usunięcie przy tej  okazji nowych 
wyzyskiwaczy kapitalistycznych” .  [Lenin  1949, t.  1, s. 782].
Zauważm y,  że  tak  Engels  jak   i  Lenin  biorą  pod  uwagę 
w swoich analizach utopii oba aspekty (bierny i czynny) procesu 
odbicia. Utopia liberalna- w ujęciu L en in a-w y raża (a więc odbi­
ja)  interesy  inteligencji  burżuazyjnej,  skłonnej  do  kompromisu 
z carską biurokracją i  feudalizmem.  Prawdą tej  utopii  może być 
jedynie wytworzenie układu klasowego, w którym jednakowo będę 
zabezpieczone interesy obszamictwa i wielkiej burżuazji.

---

115
Utopia narodnicka w sensie biernym odzwierciedla interesy 
klas pośrednich, chłopstwa i innych grup drobnych posiadaczy. 
W sensie czynnym efekt tej utopii stanowi rozbudzenie „demo­
kratycznej  świadomości  mas”.  Prawdą tej  utopii je st zatem re­
publika burżuazyjna,  republika oparta na całkowitym zniesie­
niu dawnych przywilejów feudalnych.
W sensie formalnym (czy, w terminologii Lenina, formalno- 
-ekonomicznym)  obie  utopie  są fałszywe.  Co  przez  to  należy 
rozumieć?  Sądzą -  a wchodzimy tutaj  w obszar spraw wysoce 
problematycznych -  że może być tu użyteczna następująca kon­
strukcja epistemologiczna. Zauważmy, że każda koncepcja czy 
program ideologiczny buduje pewien p ro jek t systemu społecz­
nego, zakładając realizację określonych stosunków ekonomicz­
nych  i  politycznych  między  ludźmi.  Otóż  projekty  związane 
z dyskutowanymi  utopiami  są p rak ty czn ie sprzeczne,  w  tym 
mianowicie sensie, że realizacja części założeń projektu wyklu­
cza realizację pozostałych.  Nawet  gdyby  projektowane  syste­
my społeczne jakim ś  cudem  powstały,  byłyby  skazane  na na­
tychmiastową  zagładą.  Rozpatrywana  przez  Engelsa  utopia 
socjalistyczna (odpowiadająca z grubsza późniejszej utopii na- 
rodnickiej) projektuje system społeczny, w którym wprowadzono 
by socjalistyczne stosunki podziału przy zachowaniu burżuazyj­
nych  stosunków  produkcji.  System  tego  rodzaju  jest  właśnie 
przykładem systemu praktycznie sprzecznego, w krótkim cza­
sie  uległby  on  zniszczeniu  na  skutek  nieuchronnego  powrotu 
stosunków podziału właściwych kapitalistycznemu sposobowi 
produkcji.  Szczegółow ą  analizę  tego  problem u  daje  Engels 
w dalszych fragmentach cytowanego tekstu, omawiając szcze­
gółowo koncepcję „pieniądza pracy” proponowaną przez Rod- 
bertusa  [por.  M arks  1949,  s.  13-22].  Podobna  praktyczna 
sprzeczność obciąża dyskutowaną przez Lenina utopię liberal­
ną: nie może być stabilny system społeczny, w którym ziemian-

---

116
stwo zachowuje swoje przywileje ekonomiczne przy równocze­
snym odebraniu m u przywilejów politycznych.
W  ostatecznym rachunku o form alnej fałszywości lub praw­
dziwości doktryny społecznej decyduje więc możliwość lub nie­
możliwość jej realizacji.  Rozpoznanie to wymaga, rzecz oczy­
wista,  pogłębienia  (przede  wszystkim  przez  bliższe  zbadanie 
kategorii historycznej możliwości i niemożliwości), poprzestań­
my jednak na razie na tym.
Z epistemologicznego punktu widzenia -  dodajmy -  jest za­
wsze rzeczą istotną wyraźne rozpoznanie zakresu stosowalno­
ści  dyskutowanych kategorii  teoretycznych.  Interesujące musi 
być zatem pytanie o to, czy kategoria formalnej  prawdziwości 
stosuje się jedynie do doktryn społecznych, czy też ma również 
zastosowanie w innych obszarach poznania naukowego. W moim 
przekonaniu zachodzi druga z sygnalizowanych możliwości.
Weźmy  pod  uwagę  teorie  atomu  budowane  z  początkiem 
XX  stulecia  (modele  Rutherforda  i  Bohra).  Teorie  te -  rozpa­
trywane jako pro jek ty  pewnych układów elektromagnetycznych 
-  są praktycznie sprzeczne.  Każda techniczna realizacja takie­
go układu musiałaby w krótkim czasie ulec samozniszczeniu20. 
W tym  sensie  teorie  te  wolno  zakwalifikować jako  formalnie 
fałszywe.
Przejdźmy teraz do analizy bardziej złożonej kategorii, jaką 
stanowi kategoria prawdy historycznej. Zauważmy, że analiza 
leninowska opiera się na założeniu istnienia pewnej  tendencji. 
Prawdziwość  utopii  narodnickiej  uzależniona jest od tego, czy 
w rzeczywistej  historii  Rosji występuje tendencja do zastąpie­
nia monarchii absolutnej przez republikę burżuazyjną, a następ­
nie do zastąpienia republiki burżuazyjnej przez państwo socja-
30 
Postulat Bohra nic rozwiązuje sprawy, ponieważ nic jest on koherentny 
z teorią Maxwclla, z której  założeń korzysta się w budowie modelu.

---