Materializm subiektywny. Zarys epistemologii marksistowskiej

------------------------------------ 1 3 9 -------------------------- -------------
czonych  przez  opozycję  surow ca  i  p ro d u k tu .  W  cytowanym 
rozdziale 
Kapitału
 odnajdujemy w tej kwestii jednoznaczną de­
klarację:
„Praca,  której  środki  i  przedm iot są same ju ż  produktam i, 
spożywa produkty po to, żeby tworzyć produkty, czyli  zużyt- 
kowuje  produkty ja k o   środki  produkcji  produktów.  Ale  po­
dobnie jak pierw otnie proces pracy odbyw a się tylko między 
człowiekiem a ziem ią, do której istnienia człowiek niczym się 
nie  przyczynił,  tak  też  teraz  wciąż jeszcze  czynne  są w  nim 
również  takie  środki  produkcji,  które  są   dziełem   przyrody 
i nie stanowią skojarzenia materiału przyrody z ludzką pracą”. 
[Tamże, s.  212-213].
Marksowska analiza procesu pracy znajduje podsumowanie 
w następującej  definicji:  „Proces pracy, jak  go tu przedstawili­
śmy w jego prostych  i  abstrakcyjnych momentach, jest celową 
czynnością  m ającą  wytworzyć  wartości  użytkow e”  [tamże, 
s. 213].  Otóż musimy odpowiedzieć na pytanie, czy tak pojęta 
kategoria  pracy  pokrywa  się  zakresowo  z  kategorią  praktyki 
społecznej,  czy  też jest  od  tej  ostatniej  węższa.  Wbrew  pozo­
rom nie jest to problem banalny, a różne jego rozwiązania kon­
stytuują rozbieżne nurty w tradycji marksistowskiej.
Zrezygnować wypadnie z nasuwającej się myśli, że natural­
nym dopełnieniem procesu pracy (produkcyjnej) jest proces kon­
sumpcji, a co za tym idzie: dopiero oba procesy, wzięte łącznie, 
składają się na praktykę społeczną. Marks wielokrotnie zauwa­
żał, że konsumpcja jest p ro d u k c ją -w  procesie indyw idualne­
go spożycia produkowana jest siła robocza, produkcja zaś jest 
zawsze konsum pcją- w procesie pracy produkcyjnej konsumo­
wane są przedmioty  i środki pracy [por. tamże, s. 312].  Przeci­
wieństwo produkcji i konsumpcji ma zatem jedynie walor rela­
tywny,  a  dokładniejsza  analiza  ujawnia,  że  w  swojej  istocie 
przeciwieństwo to sprowadza się do rozróżnienia procesów wy-

---

140
tw a rz a n ia   wartości  użytkowych  i  o d tw a rz a n ia   warunków 
pracy (w tym:  siły roboczej pracownika).
Jeżeli teraz pominąć komplikacje związane z odróżnieniem 
konsumpcji  i produkcji, to okaże się,  że nasz problem sprowa­
dza  się  do  pytania:  czy  istotnie  w szystkie  procesy  składające 
się na praktykę społeczną m ają charakter działalności celowej? 
Jest rzeczą godną uwagi, że w swoim 
Wprowadzeniu do ontolo- 
gii bytu społecznego
 Gyórgy Lukacs skłania się do odpowiedzi 
twierdzącej.  Jak  pisze:  „Jest  czymś  oczywistym,  że  założenie 
teleologiczne wraz z zawartą w nim alternatywą -  przy wszyst­
kich  modyfikacjach,  wysubtelnieniach,  uwewnętrznieniach -  
z  istoty  swej  musi  we  wszelkiej  praktyce  zostać  zachowane” 
[Lukacs  1984,1 .11/1, s.  174].  A nieco wcześniej:  „...problemy, 
które  na  wyższych  szczeblach  rozwoju  ludzkiego  przybierają 
postać bardzo uogólnioną, zdematerializowaną, subtelną i abs­
trakcyjną, przez co też stają się później głównymi tematami fi­
lozofii, obecne są ju ż 
in nucę
 -  w swych najbardziej ogólnych 
i decydujących określeniach -  w założeniach procesu pracy. Dla­
tego  wydaje nam  się,  iż mamy prawo dopatrywać się w pracy 
modelu wszelkiej  społecznej  praktyki,  wszelkiego aktywnego 
zachowania społecznego” [tamże, s. 66-67],
Można się zgodzić z Lukacsem co do tego, że praktyka pro­
dukcyjna stanowi model wszelkiej społecznej praktyki. Jednak­
że  zgoda  ta  -  jak  widać  z  porównania  poprzedniego  zdania 
z cytowanym  tekstem -   uzależniona jest od pewnego podsta­
wienia, a mianowicie od zastąpienia terminu „praca” terminem 
„praktyka  produkcyjna” .  Jakie  racje  przem awiają za  tego  ro­
dzaju m odyfikacją?
W marksowskiej analizie procesu pracy, w podziale tego pro­
cesu „na proste i abstrakcyjne momenty”, abstrahuje się od wszel­
kich ubocznych efektów działań produkcyjnych. Abstrakcja ta 
może być zaakceptowana w odniesieniu do kategorii pracy, trud-

---

141
no natomiast byłoby jej bronić w odniesieniu do kategorii prak­
tyki produkcyjnej.  1 nie jest to bynajmniej sprawa wyboru kon­
wencji terminologicznej.
Historyczna doniosłość praktyki  produkcyjnej  polega m ię­
dzy  innymi  na  tym,  że  produkując,  ludzie  zmieniają warunki 
swojej  egzystencji.  Ten  w łaśnie  moment  produkcji  wypada 
przede wszystkim brać pod uwagę wtedy, gdy interesuje nas nie 
tylko  produkcja jako  praca,  ale  produkcja jako  praktyka  pro­
dukcyjna. O ile możemy sądzić, błąd Lukacsa w dyskutowanej 
kwestii  sprowadza  się  do  bezzasadnego  pominięcia  tego  nie­
zwykle istotnego momentu.
Weźmy pod uwagę dowolny prosty przykład  Eksploatacja 
wysokoprocentowych  rud  pewnego  metalu  prowadzi  ubocz­
nie do szybkiego w yczerpywania się złoża.  Ta zmiana w arun­
ków geologicznych wymusza z kolei -  w dalszym toku historii 
-odkrycie i wdrożenie technologii pozyskiwania metalu z rud 
niskoprocentowych (co wcześniej byłoby działalnością nieopła­
calną).  Otóż jak  długo  rozpatrujem y  opisany  przebieg  histo­
ryczny jedynie w kategoriach p ra c y , to nie możemy otrzym ać 
zadowalającego  opisu.  W szak  wyniszczenie  wysokoprocen­
towego  złoża  nie  było  w  żadnym   razie  celem  przedsiębior­
stwa pozyskującego rudę,  nie było to też celem przedsiębior­
stwa  hutniczego.  Następujące  dw a  zdania  są zatem  zarazem  
prawdziwe:
(I)  hutnictwo jako  p ra c a   polega na  przetwarzaniu  najbar­
dziej zasobnych złóż rud w celu uzyskania wartości użytkowej, 
jaką jest metal;
(II) hutnictwo jako p ra k ty k a produkcyjna prowadzi do roz­
szerzenia dziedziny eksploatacji bogactw naturalnych na złoża 
niskoprocentowe i trudno dostępne.
„Założenie teleologiczne” -  tak istotne w lukacsowskiej on­
kologii  bytu społecznego -  utrzymuje prawomocność w zakre-

---