Materializm subiektywny. Zarys epistemologii marksistowskiej

133
(III) 
Pytanie o epistem ologiczną funkcję praktyki37. Chodzi 
0 to, jak w praktyce następuje wytworzenie języka, aparatur po­
jęciowych, w końcu systemów społecznie akceptowanych war­
tości-  Również  o  to,  w jaki  sposób praktyka społeczna prowa­
dzi do ukształtowania idei praw przyrodniczych i  społecznych 
oraz w jaki sposób generuje pojęcie obowiązków i  uprawnień. 
Dopiero  rozwiązanie  tych  zagadnień  pozwala na  wypełnienie 
pojęcia praktyki, nadaje mu rangę kategorii filozoficznej.
W tym wykładzie rozpatrzymy dwie pierwsze z trzech sfor­
mułowanych wyżej grup problemowych.
6.1.  Historia i praktyka
6.1.1.  Co to znaczy „mieć własną historię”
„Moralność, religia, metafizyka i wszystkie inne rodzaje ide­
ologii oraz odpowiadające im formy świadomości tracąjuż prze­
to pozory samodzielności. N ie m ają one historii,  nie m ają roz­
woju; to tylko ludzie, rozwijając sw ą produkcję materialną i swe 
materialne stosunki  wzajemne,  zmieniają wraz z tą swoją rze­
czywistością również  swoje myślenie  i  wytwory tegoż  myśle­
nia. Nie świadomość określa życie,  lecz życie określa świado­
mość.  Przy  pierwszym  sposobie  rozpatrywania  bierze  się  za 
punkt wyjścia świadomość niby żywego osobnika, przy drugim, 
który odpowiada rzeczywistemu życiu, punktem wyjścia są rze­
czywiste,  żywe osobniki,  świadomość  zaś rozpatruje  się tylko 
jako ich  świadomość”.  [Marks, Engels  1961, t.  3,  s.  28].
W cytowanym fragmencie 
Ideologii niemieckiej
 znajduje wy­
raz pogląd, że sekwencja systemów moralnych, religijnych czy
31 Terminów „epistcmiczny” i „epistcmologiczny” używam tu stale w sen­
sie ustalonym przez M.  J.  Sicmka  [por.  np.:  Siemck  1977,  s.  16-45].

---

134
-  ogólnie  biorąc -  ideologicznych  nie  stanowi  odrębnego czy 
autonomicznego procesu historycznego. Pogląd ten przewija sią 
przez  całość  młodzieńczego  dzieła  M arksa  i  Engelsa.  Tak  na 
przykład parędziesiąt stron dalej znajdujemy uzupełniającą dys_ 
kutowany pogląd deklarację:  „Nie trzeba zapominać, że prawo 
równie mało jak religia ma jakieś dzieje własne” [tamże, s. 70] 
Czym  bowiem jest 
historia? 
W 
Ideologii niemieckiej
 od­
najdujemy lapidarną odpowiedź na to pytanie:
„Historia jest niczym  innym jak   kolejnym  następowaniem 
po sobie poszczególnych pokoleń, z których każde wykorzystu­
je  przekazane mu w spuściźnie przez wszystkie poprzednie po­
kolenia  materiały,  kapitały  i  siły  wytwórcze;  a  więc,  z jednej 
strony,  dane  pokolenie  w  całkowicie  zmienionych  okoliczno­
ściach  prowadzi  dalej  przekazaną  w  spuściźnie  działalność, 
z drugiej  zaś -  przez swą zupełnie zmienioną działalność mo­
dyfikuje dawne okoliczności”.  [Tamże, s. 49].
Historia -  w tym ujęciu -  okazuje się zatem procesem iden­
tycznym z procesem życia następujących po sobie populacji ludz­
kich. Proces ten ma strukturę przyczynowo-skutkową: przemia­
ny zachodzące w życiu jednego pokolenia wyznaczają warunki, 
w których działać będzie pokolenie następne, determinują w ten 
sposób dalszy rozwój populacji.  Marks nader wyraźnie formu­
łuje  w  swoich  wczesnych  pismach  ten  czysto  kauzalistyczny 
punkt  widzenia.  Zrywa  radykalnie  z  całą  -   reprezentowaną 
w szczególności przez Hegla -  tradycją teleologicznego ujmo­
wania  historii.  Unikając  zbędnych  streszczeń,  przytoczmy  tu 
jeszcze  kolejną  wypowiedź  zaczerpniętą z 
Ideologii  niemiec­
kiej,
 a dotyczącą krytyki teleologii:
„Spekulatywnie daje się to w ten sposób przeanalizować, że 
z  późniejszych  dziejów  robi  się  cel  wcześniejszych -  na  przy­
kład, przedstawia się rzecz w ten sposób, jakoby odkrycie Ame­
ryki miało za swój  cel przyczynienie się do wybuchu Rewolucji

---

135 
 
francuskiej, przez co historia uzyskuje wówczas swe odrębne cele 
j staje się niejako «osobą obok innych osób» (jakimi  są np.  «Sa- 
„rowiedza, Krytyka, Jedyny» itd.). Tymczasem zaś to, co się okre­
śla słowami  «przeznaczenie»,  «cel»,  «zarodek»,  «idea»  historii 
dawniejszej, jest niczym innym jak tylko abstrakcjąz historii póź­
niejszej, abstrakcją z tego aktywnego wpływu, który dzieje wcze­
śniejsze na późniejsze wywierają”.  [Tamże, s. 49-50].
Wydaje  się  uzasadnione  przypuszczenie,  że  Marks  używa 
terminu  „proces” jedynie do  określenia  sekwencji  zjawisk po­
wiązanych  ze  sobą przyczynowo.  Byłoby zbytkiem pedanterii 
poszukiwanie definicji,  które  miałyby  sprecyzować  znaczenie 
wszystkich występujących  tu pojęć.  Jest bowiem zapewne tak, 
że wśród  trzech  kategorii:  „historia”,  „proces”  oraz  „związek 
przyczynowo-skutkowy” przynajmniej jedną trzeba przyjąć jako 
pojęcie pierwotne, oporne wobec wszystkich prób analizy języ­
kowej, jakiej  podjąć  się  może  badanie  filozoficzne.  Zarazem 
nie ma  istotnych przeszkód  w  uświadomieniu  sobie, jakie  se­
kwencje zjawisk  nie  zasługują -  w  danej  perspektywie  teore­
tycznej -  na miano 
procesów 
lub 
historii. 
Paradygmatycznym 
przykładem może być tutaj ruch „zajączka” świetlnego, przesu­
wającego się po ścianie, a stanowiącego refleks ruchów ukryte­
go w czyjejś  dłoni  lusterka.  Otóż „zajączek”  nie posiada 
wła­
snej 
historii, gdyż jego trajektoria je st jedynie 
epifenomenem 
procesu  przyczynowego  zachodzącego  gdzie  indziej  i  podda­
nego regułom gry bawiącego się dziecka. W  tym samym sensie 
-z punktu widzenia autorów 
Ideologii niemieckiej -
 sekwencje 
doktryn  ideologicznych,  filozoficznych  czy  prawnych  trzeba 
traktować  jako  epifenomen  historycznego  procesu  produkcji 
'reprodukcji ludzkich 
sił 
wytwórczych, same przez się sekwen­
cje te nie są procesami  i nie m ają własnych historii.
Nie ulega wątpliwości, że wszelka próba precyzowania ogól­
nych metodologicznych kategorii procesu i historii napotyka dzi-

---