Materializm subiektywny. Zarys epistemologii marksistowskiej

120
lektyce ogólnego  i  szczególnego.  Jeżeli  dla  rozpoczynają^ 
się od Hobbesa tradycji pozytyw istycznej  w szelka klasyfii^ 
cja  zjawisk  jest  rezultatem   arbitralnej  decyzji  podmiotu,  t0 
w filozofii Hegla klasyfikacja będzie adekw atna lub nie w za„ 
leżności  od natury  świata przedm iotowego.  N astępującą \yy. 
pow iedź Hegla,  zaczerpniętą z 
Fenomenologii ducha
,  dobrze 
je st  zachować  w  pamięci:  „Cechy  swoiste  (
Merkmale
)  mają 
z jednej  strony służyć tylko poznaniu, które dzięki nim odróż- 
nia je d n ą  rzecz  od  drugiej;  ale  z  drugiej  strony  poznane  ma 
być w rzeczach nie to, co nieistotne, lecz to, dzięki czemu one 
się w yryw ają z ogólnej ciągłości bytu w ogóle, odcinają się od 
innych  i  istnieją dla  siebie.  C echy  swoiste  m ają pozostawać 
w istotnym  stosunku nie tylko do poznania, lecz powinny tak­
że być istotnymi w łaściw ościam i rzeczy; sztuczny system ma 
odpowiadać systemowi samej przyrody i ten tylko system wy­
rażać.  (...)  Cechy  w yróżniające  zwierząt  oparte  są n p .  na bu­
dowie pazurów  i  zębów;  są to  bowiem  własności,  dzięki któ­
rym  nie  tylko  poznanie  odróżnia jedno  zwierzę od  drugiego, 
lecz także samo zwierzę oddziela siebie od innych: dzięki broni, 
ja k ą  są pazury  i  kły,  zw ierzę utrzym uje  się dla siebie  i  wyod­
rębnia z ogólności”.  [Hegel  1963,  t.  1,  s.  286-287],
M usim y jednak od razu powiedzieć, że z marksistowskie­
go punktu w idzenia byłoby niesłuszne akceptowanie tej mate­
rialistycznej  idei H egla bezkrytycznie. Pozornie Hegel ma cał­
kow itą rację: wszak głów ną ideę teorii odbicia można wyrazić 
przez powiedzenie,  że  w  produkcji  konkretu  myślowego na­
stępuje pełne odzwierciedlenie obiektywnej struktury dziedziny 
przedm iotowej.  Stąd też w szelkie ludzkie klasyfikacje muszą 
-  lepiej  lub gorzej -  naśladować obiektyw ną artykulację świa­
ta  przedm iotowego.  Istotnie  więc  zwierzęta  same  oddzielają 
się  od  siebie  nawzajem ,  system atyk  zoologii  ma  za  zadanie 
jedynie pow tórzenie tego naturalnego podziału w konstrukcji

---

abstrakcyjnej siatki pojęć gatunkowych i rodzajowych. Do tego 
miejsca filozofia marksistowska nie odchodzi od stworzonego 
przez  H egla  paradygmatu.  K om plikacje  zaczynają  się  tam, 
gdzie zachodzi potrzeba rozpoznania i opisania form (czy ga­
tunków) pośrednich.
Cały  aparat  teoretyczny,  który  Hegel  wytworzył,  dostoso­
wany jest do opisu sytuacji,  w której  rozpatrywany rodzaj  roz­
pada się na skończoną liczbę gatunków czy podrodzajów.  Stąd 
też w logice Hegla nie ma i  nie może być miejsca na kategorię 
nieskończonego  sądu  dysjunktywnego31,  a  więc  takiego  sądu, 
który  danemu  rodzajowi  podporządkowałby  ciągłe  spektrum 
utworzone przez nieskończenie wiele gatunków. „Luka” ta jest 
w heglizmie następstwem przyjmowanej w tej filozofii koncep­
cji „złej nieskończoności”, której nie możemy tutaj dyskutować 
szczegółowo32.
Na problem form pośrednich da się wszelako spojrzeć dwo­
jako. M ożna -  po pierwsze -  przyjąć, że jeżeli pewien system 
klasyfikacyjny  nie pozwala na jednoznaczne um iejscowienie 
danej  formy  (nie pozwala na przykład  rozstrzygnąć, czy  pra- 
płaziec jest, czy nie jest rybą), to system ten wym aga zmiany. 
W tym ujęciu -  bliższym  intencjom  H egla -  byłoby więc tak, 
że prawidłowy podział świata na gatunki  i rodzaje będzie za­
wsze podziałem dyskretnym, przy czym  odnalezienie tego wła­
ściwego  podziału  (a  więc  odnalezienie  właściwego 
pojęcia) 
zachodzi  przez  kolejne  budow anie  i  odrzucanie  podziałów 
nieadekwatnych.
11 Trzeba się zastrzec, że sam  Hegel  używa terminu  „sąd nieskończony”, 
jednak w znaczeniu odmiennym od przyjętego w tekście.
32
 Można bronić poglądu, że w tej szczególnej kwestii filozofia Hegla stano­
wi regres w stosunku do rozwiązań proponowanych wcześniej przez Leibniza.

---

122
Istnieje wszakże alternatywny punkt widzenia. Można mia­
nowicie przyjmować, że żadne dyskretne spektrum nie potrafi 
oddać złożoności świata. Przy tym założeniu rozwiązanie może 
polegać bądź na konstrukcji pojęcia spektrum nieskończonego
-  co je st m ożliwe jedynie w tych dziedzinach poznania, w któ­
rych  zasadne  okazuje  się  wprowadzenie  zmiennych  ciągłych 
i aparatu analizy matematycznej -  bądź też na akceptacji faktu, 
że odbicie rzeczywistej struktury świata dane zostaje przez ciąg 
opisów dyskretnych, z których żaden nie będzie w pełni zado­
walający. W  moim przekonaniu właśnie ten drugi punkt widze­
nia bliższy jest epistemologii marksistowskiej i lepiej zdaje spra­
wę z istotnych właściwości postępu naukowego33.
Spróbujmy  sformułować  konkluzję.  W zględność  prawdy
-  na poziomie sądu konieczności -  ujawnia się w tych wszyst­
kich wypowiedziach, w których pewna forma pośrednia zostaje 
jednoznacznie zakwalifikowana jako gatunek pewnego  rodza­
ju, przy czym nie spełnia ona odpowiedniej charakterystyki ga­
tunkowej.  Prawdy względne -  w tym rozumieniu terminu -  ak­
ceptow ane  są   przejściow o  na  określonym   etapie  rozwoju 
poznania,  następnie  ulegają  zakwestionowaniu  i  zastąpieniu 
przez  sądy  głębiej  rozpoznające  rzeczywistość.  Do  dialektyki 
tego procesu przejdziemy nieco dalej, obecnie wypada poświę­
cić trochę m iejsca formalnym właściwościom prawd rozważa­
nego rodzaju.
Elementarne pytanie, jakie nasuwa się każdemu, kto próbo­
wał spojrzeć na problem względności prawdy z punktu widze­
nia logiki matematycznej, brzmi następująco: czy negacja praw­
dy  względnej  jest  również  praw dą  względną?  Dyskusja  tego 
zagadnienia (w różnych sformułowaniach pojawiało się wielo­
krotnie  w  historii  sporów na terenie  XX-wiecznej  filozofii na-
33 Szczegółowa analiza tego zagadnienia należy do metodologii  nauk.

---