9. Konseptlarning lisoniy voqelanish rejasini amalga oshirishga
mo‘ljallagan “botiniy nutq”ni ta’riflang.
MATNNING KOMMUNIKATIV-PRAGMATIK
MAZMUNI
Ma’lumki, matn - axborot almashish birligi va u asosan shu
vazifani bajarish uchun xizmat qiladi. Shunday ekan, uning mazmuni
ham muloqot va axborot almashinuv kabi vazifalarning uyg‘unligini
taqozo etadi.
Odatda, matn kommunikativ-axborot tuzilishining
ikki bosqichli
hodisasi sifatida qaraladi. Bulardan birinchisi, matnning tema-rema
qurilishi bo‘lsa, ikkinchisi uning mazmuniy (mavzuviy) markazi yoki
asosidir. Matn mazmunining dinamik (harakatdagi) va statik (turg‘un
holatdagi) qobiqlarini tashkil qiladi deb hisoblanib kelinayotgan bu
ikki xususiyatni alohida, ayri holda o‘rganish odat tusiga kirib qolgan.
Buning sababini, bizningcha, qo‘llanilayotgan
tadqiq uslublarining
nomutanosibligi bilan izohlash mumkin. Binobarin, gapdan yuqori
birliklarning tema-rema qurilishi masalasi ushbu birliklardagi
qismlarning o‘zaro munosabatga kirishishi va shu munosabat asosida
yagona yaxlitlikning tadrijiy shakllanish sharoitiga nisbatan
o‘rganilsa, mazmuniy markaz hodisasi esa shakllangan yaxlit tuzilma
- matnga nisbatan qaraladi.
Bundan tashqari, mazmuniy markaz
aksariyat holatlarda matnning mavzusi, ya’ni tasvirlanayotgan
voqelikdagi asosiy obyektning nomlanishi,
xabar predmeti kabilar
bilan bir xil hodisa sifatida qaraladi. Mazmuniy markaz va tema-rema
tuzilishi munosabati ham bir tomonlama tavsiflanib kelinmoqda: matn
mazmuniy markazining tavsifida uning tarkibidagi gap (lar)ning
tematik jihatlariga ahamiyat berilib, rema tomoni esa nazardan chetda
qolmoqda. Bunday holatda gap qurilishiga oid ayrim hodisalarga xos
belgi-xususiyatlarning matn qurilishi tahliliga to‘g‘ridan-to‘g‘ri
ko‘chib qolish xavfining paydo bo‘lishi muqarrardir.
Tema-rema munosabatlarini jumladan yuqori pog‘onada turadigan
tuzilmalar tarkibidan izlash harakati o‘z-o‘zidan yuzaga kelgani yo‘q.
Gap mavhum birlik, qolip sifatida qaralganda, uning qurilishi aktual
yoki boshqacha aytganda, biror bir mazmuniy bo‘linishga ega
bo‘lishini tasavvur qilish qiyin masala. Mazmuniy bo‘linish
hodisasi
va
tema-rema
munosabatlari
faqatgina
nutqiy
voqelangan
kommunikativ tuzilmalargagina xosdir. Shu sababli bu hodisa va
munosabatlarni matn grammatikasi nuqtayi nazaridan o‘rganish
ma’quldir.
Lekin
matn
grammatikasi
yo‘nalishida
bajarilayotgan
tadqiqotlarda ham tema-rema munosabatlarining yaxlit matn
mazmuniy markazi shakllanishidagi o‘rni haqida aniq ma’lumotlar
deyarli yo‘q. Bu yo‘nalishdagi ishlarda asosiy e’tibor mazmuniy
markazning
shakllanishi
masalasi
faqatgina
tematik
munosabatlarning
yuzaga
kelishi
bilan
bog‘lanib,
matn
kommunikativ-axborot tuzilishining boshqa jihatlari nazardan chetda
qolgan. Fikrimizcha, matn mazmuni, semantikasini uning yaxlitligini
ta’minlovchi omillarning umumiyligida,
tarkibiy qismlarning
kommunikativ harakatida, ya’ni ushbu qismlar tema-rema
munosabatlarining matn mazmunining shakllanish jarayonida
bajaradigan vazifasi darajasida tahlil etish maqsadga
muvofiqdir.
Matn - nutq birliklarining umumiy
kommunikativ vazifani
bajarish maqsadiga bo‘ysundirilishi, yagona bir pog‘onani
mazmuniy-semantik butunlik tarkibida birikishidir. Har bir matn
o‘ziga xos mazmunga ega, unda aniq bir kommunikativ reja
ifodalanadi va u ongli ravishda bajariladigan nutqiy ijod
jarayonida shakllanadi.
224
Nutqiy muloqotga kirishayotgan shaxs ma’lum
maqsadni
ko‘zlaydi va shu maqsadga nisbatan o‘z muloqot rejasini tuzadi.
Ushbu rejasini amalga oshirish uchun u til tizimi zaxiralariga
murojaat qiladi. Kommunikativ reja nutqiy xabar ko‘rinishini olishga
qodir tuzilma bo‘lib, u yashirin mantiqiy predikat shakliga egadir.
Matn semantikasi muammosi bilan batafsil shug‘ullangan
A.I.Novikov eslatganidek, so‘zlovchida dastlab o‘zi axborot berish
istagida bo‘lgan ma’lum predmet haqida tushuncha, fikr bo‘lishi
kerak.
225
Xuddi shu fikr konseptual
tuzilma sifatida matnning
mazmuniy markazini tashkil qilishi ehtimoldan xoli emas.
Albatta, har qanday nutqiy birlik kabi matn ham tashqi ko‘rinish,
shaklga ega. Shakl va mazmun uyg‘unligi yoki asimmetrik
224
Dostları ilə paylaş: