“Матн лингвистикаси” фани бўйича ўқув қўлланма яратилмоқда
Yüklə 2,64 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Р а з и н к и н а Н. М.
Функциональный стиль. -Москва: Высшая шк., 1989. -С.125. axborotning botiniy ko‘rinishda bo‘lishini ruhshunoslar ham e’tirof etishgan. «Har qanday hikoya (povest, roman)ning mazmuni, - deb yozadi ruhshunos V.V.Znakov, - predmetlik ma’nosida, «fabula»sida emas, balki o‘quvchining o‘zi o‘qigan manbaga munosabatida mavjuddir. Bu munosabatlar o‘quvchining talqinida, xulosalarida, taxminlarida, savollarga javob izlashida namoyon bo‘ladi» . Ammo badiiy matn mazmunining, unda ma’lum qilinayotgan axborotning estetik qimmatini faqatgina o‘quvchining idroki, tafakkur qobiliyatiga bog‘lasak, mazmunni butunlay subyektivlik bilan bog‘lab qo‘yishimiz mumkin. To‘g‘ri, matn mazmunini «chaqish» retsipientning vazifasi bo‘lganidek, uning mazmuniy yaxlitligini (kogerentligini) va tugalligini aniqlash ham uning (retsipientning) ixtiyoridadir. Biroq, u bajarayotgan har qanday kognitiv amallarni harakatga keltiruvchi «kuch», mexanizm matnning o‘zi, uning kompozitsion qurilishidir. Matn ma’lum strukturaviy ko‘rinishga ega bo‘lmasa, o‘quvchida axborotni qabul qilish imkoniyati bo‘lmaydi. Matnning mazmuniy yaxlitligi va kogerentligining o‘zi kognitiv jarayondir, bu jarayonda retsipient matn kommunikativ-pragmatik maqsadini anglash majburiyatini olgan faol shaxs hisoblanadi. Matn va uni idrok etuvchi shaxs o‘rtasidagi munosabat ikki tomonlama kechadigan dialektik jarayondir. Bu jarayonda o‘quvchi, bir tomondan, nutqiy axborot adresanti bo‘lsa, ikkinchi tomondan, ushbu axborotni anglovchi va tahlil qiluvchi subyektdir. Matn ma’lum kommunikativ maqsadni ko‘zlagan holda tartiblashtirilgan lisoniy struktura bo‘lib, uning tarkibida adresantning mazmun idrokiga yo‘naltirilgan aqliy intellektual faoliyatiga ta’sir o‘tkazuvchi turli kommunikativ-lisoniy «ishoralar ham mavjud bo‘ladi. Yuqorida bayon qilinganlardan shunday xulosa qilish mumkinki, matnning kategorial xususiyatlarini uni yaratuvchi va idrok etuvchi subyektlarsiz o‘rganib bo‘lmaydi. Matn mazmuni ikki tomonlama faoliyat natijasi bo‘lganligi uchun ham uning kategorial belgilari muallif va adresant tomonidan bir xilda idrok etilishi lozim. Faqat shu yo‘sindagina u yoki bu belgining barqarorlik darajasini aniqlash imkoni tug‘iladi. Kichik hajmdagi matnlarni kognitiv tahlil etgan E.V.Levchenko matnning birlamchi, barqaror, muallif va o‘quvchi ta’siridan xoli xususiyatlari bilan bir qatorda, uning ikkilamchi, subyektning bevosita matn bilan munosabatga kirishishi jarayonida yuzaga keladigan xususiyatlari ham mavjudligiga e’tibor qaratish lozimligini uqtirgan. 220 Albatta, matn maqomini aniqlash, uning nutqiy muloqot jarayonida, tutgan mavqeini bilish uchun ushbu hodisaga xos bo‘lgan barcha turdagi xususiyat va belgilarni o‘rganish lozimligini hech kim inkor qilmaydi. Lekin tahlil qilinayotgan hodisaning obyektiv xususiyatini aks ettirmaydigan, o‘tkinchi belgilar ko‘p holatlarda subyekt tomonidan ushbu hodisaga beixtiyor qo‘shib berilayotgan nisbat bo‘lishi ham mumkin. Kategorial belgi uchun asosiy ko‘rsatkichlar barqarorlik, turg‘unlik, barcha sharoitlarda takrorlana olish xususiyatidir. Demak, matn tahliliga kognitiv-diskursiv tilshunoslik nuqtayi nazaridan yondashadigan bo‘lsak, uning mohiyatini invariant xususiyatlar zanjiri belgilashini e’tirof etishimiz lozim. Xususiyatlarning invariantligi matn yaratilishi va idroki jarayonlarining uzluksizligini, ularning davomiyligi va biri ikkinchisini taqozo etishini ta’minlaydi. Invariantlikning turli sharoitlarda (matnlarda) voqelanishi esa uning variantli qo‘llanish imkoniyatlarini namoyon qiladi. Invariantlik va variantlik xususiyatlari munosabatlarining uzviyligi sharhini A.Hojiyevning boshqa turdagi lisoniy hodisalar mohiyatidagi umumiylik va xususiylik belgilari muqoyasasida bildirgan fikrida ham ko‘ramiz. Olimning qayd qilishicha, paradigma - bir umumiy ma’nosida birlashuvchi xususiy ma’noli shakllar guruhidir. Bu guruh va unga xos ma’no tilning ma’lum sathiga xos kategoriya hisoblanadi. Masalan, fe’lning zamon kategoriyasi harakatning nutq paytiga munosabatini ifodalaydi. Zamon shakllarining hammasi uchun umumiy bo‘lgan bo‘lgan xususiyat ushbu kategoriyaning tub mohiyatini belgilaydi. «Zamonning har bir turi esa, - davom etadi A.Hojiyev, - o‘zicha umumiylik va xususiyliklarga ega. Masalan, o‘tgan zamon fe’li harakatning nutq momentigacha bo‘lishini bildiradi - bu umumiylik - o‘tgan zamon fe’lining mohiyati. Bu zamonning shakllari ana shu umumiy ma’no asosida birlashadi. Har biri esa o‘ziga xos xususiyatga ega». 221 Olimning umumiylik va xususiylik munosabati haqida bildirayotgan ushbu sharhi matnning kategorial va nokategorial belgilarini farqlash tamoyillariga to‘la mos keladi. Bundan tashqari, 220 Yüklə 2,64 Mb. Dostları ilə paylaş:
|