Леонтьева Н. Н.
Семантика связного текста и единицы информационного анализа //
Научно-техническая информация, серия 2. - М.,1981. - № 1.
matnning mazmunini aks ettirishi e’tiborga olinadi. Axborot
tuzilishidagi mazmunda umumiy ma’no strukturasining alohida
gaplar ma’nolariga taqsimlanishi e’tiborga olinmaydi. Axborot
tuzilmalari murakkab, yetarli darajada katta hajmdagi butunliklar
bo‘lib, ular ifodada umumiy tushunchalar, kontseptlar shaklini olishi
mumkin.
N.N.Leonteva bu ikki yo‘nalishni bir-biridan farqlashga har qancha
urinmasin, matn tuzilishi tahlili borasida u taklif qilayotgan
uslublar bari bir ushbu tuzilmaning shakliga, formal xususiyatlariga
borib taqaladi, ularga tayanadi. Matnning shakliy va mazmuniy
xususiyatlari bogliqligiga bu tarzda (ya’ni matn grammatikasi
doirasida) yondashish struktur-sistem tilshunoslikka xos bo‘lgan tadqiq
maqsadi va rejasining amalga oshishidan boshqa narsa emas. Matn
sintaksisi bu holda umumiy sintaksis nazariyasining yakuniy
bosqichi hisoblanadi, zero, xuddi shu bosqichda so‘z va gapdan
yuqori «tabaqa»dagi, ularga nisbatan murakkabroq tuzilmalar
qurilishi qonuniyatlarini o‘rganish, nutq qurilishining tamoyil va
qoidalarini tadqiq qilish imkoniyati hosil bo‘ladi. Natijada matn «gap -
so‘z - morfema - fonema» pog‘onali qatorida joylashtirilib, unga eng
yuqori bosqichdan o‘rin ajratiladi. Matnning bu qatorga kiritilishi unga
til tizimi birligi maqomining berilishiga sabab bo‘ladi. Unda ushbu
hodisa tahlili kichik birliklarning o‘zaro birikishidan boshlanib,
ularning mazmunan va shaklan o‘zaro munosabatga kirishishi hamda
oxir-oqibatda yagona yaxlit «mahsulot» mazmunini aniqlashga qarab
intiladi.
Matn mazmuni - inson tafakkurida uning kommunikativ maqsadi,
g‘oyasi bilan bog‘lik holda shakllanadigan semantik tuzilma sifatida
ta’riflanishi lozimligini A.I.Novikov taklif etganligini yuqorida
eslatdik. Ammo psixolog olimning ushbu
taklifi tilshunoslarni
qanoatlantirmaydi. Birinchidan, olimning o‘zi e’tirof etganidek,
tavsiflanayotgan semantik tuzilma har qanday holatda ham tarkibiy
qismlardan iborat bo‘lishi kerak, ammo
berilayotgan ta’rifda undagi
qismlarning o‘zaro munosabati e’tiborga olinmagan. Ikkinchidan esa,
matn faqatgina tasavvur, his etish, idrok etish kabi hissiy kechinmalar,
harakatlar mahsuli emas, balki u nutqiy va intellektual harakatlar
uyg‘unligini taqozo etuvchi, ma’lum faoliyat jarayonida hosil
bo‘luvchi hodisadir. Shuningdek, u barcha lisoniy qurilmalardek,
botiniy va zohiriy sathlarga ega bo‘lgan, mazmun va shakl uyg‘unligi
doirasida hosil bo‘ladigan hodisadir. U ko‘p qirrali nutqiy tafakkur
faoliyati mahsuli sifatida, o‘z tarkibidagi bo‘laklarning mazmuniy
mundarijasiga ta’sir o‘tkazadi.
To‘g‘ri, matn sintaksisi doirasidagi mazmuniy tahlil dastlabki
o‘rinda mazmunning denotat va referent bo‘laklarini, ya’ni ushbu
mazmunning voqelik bo‘lagi bilan bog‘liqligini aniqlashni talab qiladi.
Biroq modallik, emotivlik, temporallik (voqeaning malum zamon
doirasida kyechishi) kabi mazmunning qator kommunikativ-pragmatik
xususiyatlari matn mazmunining ajralmas qismi ekanligini ham
unutmaslik lozim.
Shu paytgacha bo‘lgan kuzatishlarda matn mazmuni muammosiga
oid ikki tushuncha, ya’ni «mavzu» va «mazmuniy markaz»
tushunchalarini farqlamaslik holatlari uchrab turadi. Ushbu tushunchalar
farqiga e’tiborsizlikning sababi matn mazmuni yoki uzatilayotgan
axborotda voqelikdagi predmet-hodisalar ususiyatlarining aks
topishidadir. Ammo mavzu (tema) ko‘proq ifodalanayotgan ma’noning
predmetlik xususiyati yoki referenti bilan bog‘liq bo‘lsa, mazmuniy
markaz asosan voqelikdagi predmet-hodisa haqidagi fikrdir. Matn
mazmuni tahliliga denotativ-referent yondashuvida qo‘llaniladigan asosiy
usullardan biri bayon qilinayotgan voqelikning alohida qismlari
bog‘liqligiga ishora qiluvchi tayanch so‘zlar va iboralar majmuasini
aniqlashdir.
Yana bir keng tarqalgan usul kechayotgan hodisaning asosiy
ishtirokchilari, shu jumladan, bayon «qahramoni»ni ajratishdir. Bu esa,
o‘z navbatida, matnga sarlavha tanlash imkoniyatini beradi. (Ushbu
holatni ko‘proq matbuotda e’lon qilinadigan maqolalar, maktab
insholari mavzularida ko‘rish mumkin.) So‘zsiz, mavzu referent
vaziyatining - poydevori, shu poydevor asosida mazmun shakllana
boshlaydi.
Ma’lumki, matn mazmunida denotativ va signifikativ qatlamlar
ajraladi. Matn denotati tasvirlanayotgan voqelikdir, shuning uchun ham
uning mazmuni ko‘p jihatdan bayon qilinayotgan voqealar, hodisalar
o‘rtasidagi bog‘liq munosabatlarni aks ettiradi. Psixolingvistlarning
ta’biricha, matn denotati nutqiy faoliyatning dinamik birligidir va bu
birlik bizning ongimizda ma’lum bir voqelik parchasining tasviri sifatida
aks topadi. Matn denotativ mazmuni uzatilayotgan axborotning idrok
etilish hamda tushunilish jarayonida anglanadi. Uzatilayotgan
axborotniyag mazmuni, mohiyatini fahmlash uchun esa o‘quvchi
mental faoliyat ko‘rsatmog‘i, dalillar izlashi kerak bo‘ladi.
A.I.Novikov va G.D. Chistyakovalarning izoh berishlaricha,
matnni tushunish faqat lisoniy bilim bilan chegaralanmaydi, bunda
axborotni uzatuvchi va qabul qiluvchi uning mazmunini voqelikdagi
yagona bir hodisa bilan bog‘lashi g‘oyat muhimdir. Shuning bilan
birgalikda, yagona bir denotatning nutqiy tasviri muallif
ko‘zlayotgan g‘oya, niyatga nisbatan turlicha bo‘lishi
mumkinligini ham unutmaslik kerak. Mualliflarning e’tirof etishicha,
«g‘oya mavzular tanlovi asosida matn boshlanishi va
tugallanishini muvofiqlashtiradi hamda bo‘lajak matnni yaratadi».
227
Shunday qilib, matn mazmuni muallif ko‘zlayotgan g‘oya,
maqsad va muloqot muhiti asosida muallif ongida shakllantirilgan
semantik tuzilmadir. Muallif g‘oyasining shakllanishi va voqelanishi
asosida matn mavzusi tug‘iladi. Lekin referent vaziyati nafaqat
predmetlar, balki belgi, munosabatlar harakatini ham qamrab oladi.
Shunga nisbatan matnda denotatlar asosan ot turkumiga oid birliklar
bilan ifodalansa, ular o‘rtasidagi munosabatlar fe’l yoki boshqa
predikatlar
vositasida
belgilanadi.
Harakatdagi
munosabatlar
qamrovini aks ettiruvchi ma’noviy asosni aniqlash uchun esa,
predmetlik xususiyatidagi denotativ-referent vaziyat tavsifiga ko‘ra,
signifikativ bog‘liqlikka
nisbatan beriladigan tavsifga tayanish
ma’qulroqdir.
Matn mazmuni signifikativ qismining shakllanishi ham voqelik
(denotat)ning nutqiy tafakkurdagi tasviri asosida kechadi. Ammo bu
nutqiy-tafakkur faoliyati ikkinchi bosqichdagi faoliyat bo‘lib, uning
yuzaga kelishida muallif g‘oyasi, kommunikativ maqsadini
anglashdan tashqari, kommunikatlarning bilim darajasini hisobga
olish ham muhim. Subyektiv va obyektiv bilish individual va umumiy
(ijtimoiy) bilimlarning o‘zaro munosabati matnning mazmuniy
tuzilishini belgilaydi (yaratadi).
Matn mazmuniy markazi yoki, boshqacha aytganda, uning
semantik mohiyati voqelik va uning nutqiy - tafakkur idroki
jarayonida) tug‘iladigan tushuncha hamda lisoniy tuzilma o‘rtasidagi
signifikativ ramzidir (aksidir). Bunday lisoniy va ruhiy-mantiqiy
bog‘liqlik propozitsiya ko‘rinishini oladi hamda ushbu turdagi
227
Dostları ilə paylaş: |