Umumiy vazifalar:
- bilim berish;
- jismonan tarbiyalash;
- sogʻlomlashtirishdan iborat boʻlib, xususiylari esa jismoniy tarbiyadan
davlat ta’lim standarti dasturidagi maxsus vazifalar tarzida hal qilinadi.
Xususiy vazifalarga quyidagilar kiradi:
1). Oʻquvchilar organizmining sogʻligʻini mustahkamlash, rivojlantirish va
chiniqtirish;
2). Turli xildagi mehnat faoliyatiga tayyor boʻlish uchun shu yoshga xos boʻlgan
jismoniy sifatlarni rivojlantirish;
3). Hayot uchun kerakli harakat malakalari va koʻnikmalarini rivojlantirish va
keyinchalik kerak boʻladiganlari bilan qurollantirish;
4). Oʻquvchilarga jismoniy madaniyatga oid yangi bilimlarni berish;
5). Oʻquvchilarni jismoniy mashqlar bilan muntazam shugʻullanishiga qiziqtirish
va unga odatni shakllantirish;
6). Oʻquvchilarni jismoniy madaniyat faollari qilib tarbiyalash va bu bilan ularda
tashkilotchilik qobiliyatini tarbiyalashdek vazifalarni hal qiladi.
Bu vazifalar ma’naviy tarbiyaning elementlari hisoblangan axloqiy ruhiy
estetik va mehnat tarbiyalarining vazifalari bilan birgalikda oʻquvchilarni yoshini
ulgʻayishi, jisman tayyorgarligiga qarab oʻqitishning ayrim bosqichlarida aniqliklar
kiritiladi va maktab yoshining quyidagi 3 xil guruhidagi ta’lim tarbiya ishlarida hal
qilinadi.
Maktab yoshining 6 (7), (10) 11 yoshlilarida (1-4 sinflar) organizm tabiiy
rivojlanishda boʻladi. Biz uni garmonik rivojlanishini yoʻlga qoʻyishimiz kerak
boʻladi. Markaziy nerv tizimidagi boshqarish funksiyasi, harakat tayanch apparati
faoliyati ishini, yurak-tomir, nafas olish organlari ishini yanada rivojlantirishga
e’tibor beriladi, boʻlardan tashqari qomatni toʻgʻri tuta bilishga oʻrgatiladi. Bu
jarayonga shaxsiy gigiena qoidalariga oid bilimlar qoʻshib berish bilan tarbiya
jarayoni qoʻlga qoʻyiladi.
12-15-yoshlilarda (5-9 sinflar) jismoniy mashqlar oʻsayotgan yosh
organizmga samarali ta’sir koʻrsatadi. Shuning uchun jismoniy sifatlarni
rivojlanishiga qulay imkoniyatlar ochilgan boʻladi.
Bu davrda bolalarni “Alpomish va Barchinoy” maxsus testining talablari va
me’yorlarini topshirishga tayyorlash yoʻlga qoʻyiladi. Jismoniy mashqlar bilan
shugʻullanish
natijasida
sport
mahoratini
oshayotganligini,
jismoniy
madaniyatning jamiyatdagi oʻrni va ahamiyatini tushuntirish jarayoni yoʻlga
qoʻyiladi. Asta-sekinlik bilan tashkilotchilik qobiliyati takomillashtiriladi,
musobaqa qoidalari oʻzlashtiriladi, hakamlik qilish malakalari rivojlantiriladi va
chiniqtirish maqsadida tabiatning sogʻlomlashtiruvchi kuchlaridan foydalanishga
oʻrgatish lozim boʻladi.
15-16-yoshdagi
oʻquvchilarning organizmi yoshi ulgʻaygan sari
baquvvatlashadi. Jismoniy tarbiya esa bu jarayonni yanada kuchaytirishga
yoʻnaltiriladi. Jismoniy mashqlar bilan tizimli shugʻullanish ta’lim tizimining shu
yoshdagilarda ish qobiliyatini yaxshilash, asosiy harakat faoliyatlari uchun
chidamlilik zahiralarini oshirish, oʻz tanasini boshqara olish, kuch, tezkorlik,
chaqqonlik va boshqa har tomonlama jismonan garmonik tarbiya alomatlarini
chuqurlashtirishga e’tiborni qaratadi.
Organizm oʻsib borar ekan, uning funksional imkoniyatlarini oshib borishi
ham tabiiy. Oldin egallangan harakat malakalari zahirasi bazasida yangi, keyin
egallanishi lozim boʻlgan harakat malakalari uchun poydevor yaratiladi. Bu
yoshdagilarda ularning jismoniy madaniyat sohasidagi bilimlarni boyitish, sport
trenirovkasi asoslari, sportchini oʻz-oʻzini nazorat qilishi qoidalariga oʻrgatish
maqsadga muvofiq boʻladi. Shuningdek, jismoniy tarbiyaning vositalari ham bu
jarayonda muhim ahamiyat kasb etadi.
Jismoniy mashqlar, tabiatdagi sogʻlomlashtiruvchi kuchlar va gigiena
omillari jismoniy tarbiya vositalari majmuasini tashkil etadi. Jismoniy mashqlar
jismoniy tarbiyaning asosiy vositasi boʻlib, u tarixan gimnastika, oʻyinlar, sport va
turizm tarzida guruhlarga ajratilib, tarbiya jarayonining vositasi sifatida foydalanib
kelindi.
Jismoniy mashq deb, jismoniy tarbiya qonuniyatlari talablariga javob
beruvchi, ongli ravishda bajariladigan ixtiyoriy harakat faoliyatlarining turli
turkumi tushuniladi. Bunday harakat faoliyatlari gimnastika, oʻyinlar, sport, turizm
mashqlari sifatida tarixan tizimlashtirildi, usuliyati toʻplandi va toʻldirildi.
Jismoniy mashqni vujudga kelishi tarixan qator darsliklarda ibtidoiy jamoa tuzumi
davriga toʻgʻri keladi deb koʻrsatiladi. Jismoniy mashqning vujudga kelishida
obyektiv sabab qilib ibtidoiy odamning qorin toʻydirish maqsadida ov qilishi,
subyektiv sabab sifatida ongning shakllanishi deb qaraldi.
Ibtidoiy qurollarni ishlatishni bilmagan ibtidoiy odam oʻz oʻljasini holdan
toydirguncha quvlagan. Bu bilan ovchi organizmi katta jismoniy tayyorgarlikka
muhtojlik sezgan. Jismoniy tayyorgarligi yetarli boʻlmaganlarining oʻzlari oviga
yem boʻlgan. Shunga koʻra vaqt oʻtishi bilan ibtidoiy odamlar ovga gala-gala
boʻlib chiqadigan boʻldilar.
Ibtidoiy qurollar: tosh, qirrali tosh boylangan nayza, xas-choʻp bilan
nomigagina berkitilib qoʻyilgan chohlardan va boshqalardan ovchilar foydalana
boshlashgan, ijtimoiy ong shakllana boshlangan. Ovda ishtirok etolmay qolgan
qabilaning qariyalari yoshlarga toshni nishonga otishni, uni zarbini kuchaytirishni
mashq qildirishgan va bu bilan tarbiyaga asos solingan tarbiya jarayonining
elementlari shakllana boshlagan. Keyinchalik uloqtirish, quvib etish yoki qochish
uchun yugurish, sakrashlar mashq qilina boshlangan. Bu esa jismoniy mashqlarni
hamda jismoniy tarbiyaning elementlarini vujudga kelishi va shakllanishi davri deb
qaralgan. Shu kunga kelib bu mashqlar hozirgi zamonning yengil atletika,
gimnastika, sport oʻyinlari, yakka kurashlari, turizm va sportning boshqa turlari
tarzida jismoniy tarbiya jarayoni uchun asosiy vosita sifatida foydalanilmoqda.
Jismoniy mashqlar xillarining koʻpayishiga insonning mehnat faoliyati ham ta’sir
koʻrsatdi. Ma’lumki, mehnat jismoniy kuch, chidamlilik, tezkorlik, chaqqonlikdek
insonning harakat sifatlarining ma’lum darajadagi tayyorgarligi, uning
rivojlanganligini talab qiladi.
Tarbiya amaliyotida, asosan, inson mehnat faoliyatida qoʻllaydigan
harakatlarini koʻproq mashq qiladi. Jismoniy mashqlarning rivojlanishida diniy
marosimlar, bayramlardagi oʻyinlar, raqslar, harbiy faoliyatdagi, san’atdagi ongli
ravishda bajariladigan ixtiyoriy harakatlar vosita boʻlib xizmat qiladi.
Jismoniy mashqlar - erkin harakatlar. Jismoniy mashqlar tabiatini tabiiy
qonunlar I.M.Sechenov va I.P.Pavlovning ilmiy dunyoqarashlarida ochib berilgan.
Ixtiyoriy harakat Sechenovning fikricha, ong va aql bilan boshqariladi hamda biror
maqsadga yoʻnaltirilgan boʻladi. Pavlov esa harakatlarni fiziologik mexanizmini
ochib, harakatlar bosh miya poʻstloq qismining toʻplash xususiyati bilan
bogʻliqligini birinchi, ikkinchi signal sistemasi, shartli hamda shartsiz
reflekslarning faol ishtirokida vujudga kelishligini ilmiy isbotladi.
Jismoniy mashqlarning ta’sirini belgilaydigan omillar.
Jismoniy mashqlar,
agarda, ular jismoniy tarbiya qonuniyatlari negizida qoʻllanilmaydigan boʻlsa,
salbiy natija berishi, zarar keltirishi mumkin. Mashgʻulotlarga pedagogik jihatdan
toʻgʻri rahbarlik qilish, oʻrgatish va tarbiyaning maqbul uslubiyati jismoniy
mashqlarning ratsional ta’sirini belgilaydigan omillardir. Shu bilan birga quyidagi
omillarni ham hisobga olish zarur:
1. Shugʻullanuvchining oʻziga xos xususiyatlari (yoshi, jinsi, sogʻligi,
tayyorgarlik darajasi, mehnat, oʻqish, dam olish, turmush tartibi);
2. Jismoniy mashqlarning oʻziga xos xususiyatlari, ya’ni ularning
murakkabligi, yangiligi, yuklamasi, emotsiya berishi va boshqalar);
3. Tashqi sharoitning alohida xususiyatlari (meteorologik, mahalliy
xususiyatlar, jihozlar va snaryadlarning sifati, mashgʻulot joyining gigienik holati
va boshqalar).
Pedagog kishining ish qobiliyati toʻgʻrisidagi asosiy ilmiy qoidalarni bilishi
kerak. (Yuklama va dam olishning organizmga ta’sirini, mashqlarning oqibatini).
Jismoniy mashqlarning muayyan ta’sir omillarini muntazam ravishda toʻgʻri
hisobga olib borish mashgʻulotlarni uslubiy jihatdan ham maqsadga muvofiq
ravishda tashkil etish, jismoniy tarbiya vazifalarini muvaffaqiyatli hal etish
imkonini beradi.
Dostları ilə paylaş: |