Mavzuning dolzarbligi

III bob bo’yicha xulosa

4. 
   BOB. HAYOT FAOLIYATI XAVFSIZLIGI
   
   1. 
      Ish joyiga qo’yiladigan ergonomik talablar
      

Kompyuterdan noto’g’ri foydalanish natijasida yuzaga keladigan xavfli va zararli omillardan himoyalanishda ish joyiga qo’yiladigan ergonomik talablarga e’tibor qaratish muhim hisoblanadi. Masalan, kompyuterlarda 40-45 minut ishlagach 10-15 minut tanaffus qilish, tanaffus vaqtida asab va muskullarni bo‘shashtiruvchi, tinchlantiruvchi mashqlar bajarish tavsiya etiladi.
"Ergonomika" atamasi yunoncha "ergon" (ish) va "nomos" (qonun, qoida) so'zlaridan olingan bo'lib, birinchi navbatda inson mehnatining qonuniyatlarini tavsiflaydi. Ta'rifga ko'ra, ergonomikaning maqsadi xodimning sog'lig'ini - jismoniy va aqliy salomatligini mustahkamlash uchun eng yaxshi ish sharoitlarini aniqlash va yaratishdir.
Har qanday vaqtda ish joyida o'zgarishlar bo'lsa (yangi xodim, yangi stul, yangi stol), yangi ergonomik yechimlar talab qilinadi. Barcha mebellar (stullar, stollar) va boshqa aksessuarlar ishchining individual ehtiyojlarini qondirish uchun sozlanishi muhim, chunki ikki kishi bir xil emas. Ergonomika butun ish maydonini, shu jumladan stul, ish stantsiyasi va yorug'lik bilan bog'liq masalalarni qamrab oladi.
Ergonomik amaliyotlardan samarali foydalanish yuqori samaradorlikni saqlashga, og'riqli va qimmatga tushadigan xodimlarning shikastlanishiga yo'l qo'ymaslik va ishchilarning qoniqishini oshirishga yordam beradi.
Ish joyiga qo’yiladigan ergonomik talablar haqida gap ketganida avvalambor ish joyingizni to’g’ri tashkil etishga e’tibor qaratish lozim:
Mutaxassislar shuni ta’kidlashadiki, sizning stulingiz sog'lom ish muhitining eng muhim tarkibiy qismi hisoblanadi.
Ergonomik stulning xususiyatlari:
1. Havo o’tkazadigan, o'rta teksturali qoplama;
2. Yuqoriga/pastga va oldinga/orqaga harakatlanadigan sozlanuvchan bel tayanchi;

3. Yuqoriga/pastga va ichkariga/tashqariga harakatlanuvchi sozlanuvchan qo'l dayamalari;

4. Old qirrasi yumaloq o'rindiq;
5.Yuqoriga va pastga harakatlanuvchi va oldinga va orqaga egiladigan sozlanuvchan o'rindiq;
6. Oldinga va orqaga egiladigan egilish mexanizmi
7. Beshta g'ildirakli va to'liq 360 graduslik aylanadigan taglik.
O'tirishni to'g'ri sozlash:

• 
  Avval foydalanuvchi uchun stul balandligini sozlang va keyin ish joyini stulni joylashtirish uchun sozlang;
  
• 
  Klaviaturada ishlayotganda, oʻrindiq panasi balandligini shunday qilib sozlangki, tirsaklaringiz klaviaturaning asosiy qatori bilan bir xil balandlikda boʻlsin va matn terish paytida bilaklar neytral holatda boʻlsin;
  
• 
  O‘rindiq panasining balandligini shunday o‘rnatingki, o‘rindiqning eng yuqori nuqtasi tizza qopqog‘idan sal pastroqda bo‘lsin;
  
• 
  Sonni yetarli darajada tayanch qilish uchun oʻrindiqning chuqurligini oʻrindiqning old cheti va oyoqlarning pastki qismi oʻrtasidagi boʻshliq qulay boʻlishi uchun suyanchiqni oldinga va orqaga siljitib sozlang;
  
• 
  Qoʻl dayama balandligini shunday oʻrnatingki, tirsaklaringiz qoʻl dayamalariga yengil suyanib, ustki qoʻllaringiz toʻgʻri yuqoriga va pastga, bilaklar esa gorizontal yoki biroz pastga qarab tursin;
  
• 
  Orqa suyagining balandligini pastki orqa qismining kichik qismini ushlab turadigan qilib sozlang.
  
• 
  Oyoqlar erga tekis turishi kerak. Agar stulni to'g'ri sozlaganingizdan so'ng, oyoqlaringiz erga tekis turmasa, oyoq dastagidan foydalanish kerak
  

Stol esa qo'llar va bilaklarning egilishi yoki burilishini minimallashtirish uchun foydalanuvchiga yaqin joyda joylashgan uskunalar (monitor, telefon, stapler, lenta tarqatuvchi)ni joylashtira olish uchun yetarli darajada katta bo‘lishi lozim. Bu asosiy shartdir, chunki agar barcha moslamalarni o‘rnatish uchun joy kamlik qilsa, ergonomika to‘g‘risida eslamasa ham bo‘ladi. Stolning balandligi qorin o‘rtasi bilan bir sathda bo‘lishi, stol ostida yetarlicha bo’sh joy bo’lishi, oyoqlar polda tekis turishi, bo‘ksa pol bilan parallel bo‘lishi, gavda esa tik holatda bo‘lishi kerak.
Shuningdek, stol qancha og‘ir bo‘lsa, shuncha yaxshi. Stol qimirlamay, mahkam turishi kerak, aks holda titrash ta’sir etishi mumkin. 2ta stolni to‘g‘ri burchak ostida bir-biriga yonma-yon qilib qo‘yish yaxshi samara beradi, bunda ikkinchi stol sichqonchadan bemalol foydalanishi uchun o‘ng tomonga qo‘yiladi. Stol va devor o‘rtasi ochiq bo‘lishi lozim.

Klaviatura va sichqonchani sozlash:

• 
  Klaviatura balandligi tekis bilaklarni va yuqori qo'l va bilak o'rtasida 90 graduslik burchakka ruxsat berishi kerak (individual afzallik va davriy sozlash uchun burchak 20 daraja yuqoriga yoki pastga sozlanishi kerak);
  
• 
  Klaviatura balandligi va burchagi sozlanishi kerak (teskari qiyalik);
  
• 
  K laviatura va sichqonchada mini-tanaffuslar paytida qo'llab-quvvatlash uchun qo'l qo'yish va/yoki sichqoncha suyanchig'i bo'lishi kerak;
  
• 
  Tayanch-harakat a’zolarining buzilishi rivojlansa, standart klaviatura muqobil klaviatura (split-key) va muqobil sichqoncha (trekbol yoki sensorli panel) bilan almashtirilishi kerak;
  
• 
  Klaviatura “qisqa dastur” (makroslar)ni qo‘llab-quvvatlashi kerak.
  

Monitorni to'g'ri joylashtirish:

• 
  M onitor oynalarga perpendikulyar yoki oynalar monitor oldida yoki orqasida bo'lmaydigan joyda joylashtirilishi kerak.
  
• 
  Monitor to'g'ridan-to'g'ri stulingiz oldida va to'g'ridan-to'g'ri ish stantsiyasining tizzasining o'rtasiga mustahkam, barqaror yuzaga joylashtirilishi kerak.
  
• 
  Ekran tasvirini yaxshilash uchun monitorning kontrasti va yorqinligini boshqarish moslamalari sozlanishi kerak.
  
• 
  Monitor shunday joylashtirilishi kerakki, ko‘zlaringiz ekrandan kamida bir qo‘l uzunligida (taxminan 18” – 28” ko‘zlardan uzoqda).
  
• 
  Monitor ekranning yuqori qirrasi ko'z darajasida bo'lishi uchun qo'llab-quvvatlanishi kerak (agar siz bifokal kiysangiz, pastroq). Haqiqiy ehtiyojlar uchun haqiqiy echimlar
  

Kompyuter texnikasining asosiy kamchiligi - nur tarqatishdir. Nur tarqatishning kattagina qismi monitorga to‘g‘ri keladi, chunki monitor har tomonga elektromagnit va elektrostatik maydon, ekrandan esa ultrabinafsha nurlarini tarqatadi. Kompyuterdan tashqari, lazerli printer, nusxa ko‘chirish apparatlari, ya’ni ichki qismi yuqori kuchlanishga ega bo‘lgan texnikalardan ham nur tarqaladi. Bundan tashqari, toner-kartrij ichidagi tarkibida og‘ir metall bo‘lgan kukun ham g‘oyat xavflidir. Shuningdek, uzoq vaqt kompyuter oldida ishlash ko‘z uchun nihoyatda zararlidir.
Kompyuter texnikasidan taralayotgan nur inson organizmiga qanday zarar yetkazishi mumkin? Avvalambor, markaziy nerv tizimiga juda katta ziyon yetkaziladi. Bunda ayniqsa bolalar aziyat chekadilar. Kishi tez-tez asabiylashadigan bo‘lib qoladi, diqqatini bir joyga jamlash qiyin kechadi, stresslarga berilish darajasi oshadi. Yurak-tomir tizimi va yuqori nafas olish yo‘llari kasalliklari vujudga keladi, immunitet pasayib ketadi.
Bulardan himoyalanish maqsadida quyidagilarga amal qilish talab etiladi:
- monitordan 40-50 sm masofada bo‘ling;
- sifatli himoyasi bo‘lgan yaxshi monitor sotib oling;
- monitoringizdagi tasvir yetarli darajada aniq bo‘lsin;
- tez-tez nam latta bilan kompyuterni artib turing, chunki chang, ayniqsa, monitordagi chang nurni o‘zida to‘plash qobiliyatiga ega;
- havo ionizatorlaridan foydalaning.
Inson organizmiga kompyuter moslamalarining muntazam ravishdagi elektrostatik potensiali ham zarar yetkazadi. Elektr maydonining doimiy ta’siri ostida organizmda elektrogipnoz holati ro‘y beradi. Natijada bosh og‘rig‘i, holdan toyish, bosh aylanishi kabi holatlar vujudga keladi. Sintetikadan tayyorlangan matolar tabiiy mato va badan bilan ishqalaganganida statik elektr tokini hosil qiladi va bu esa texnika uchun ham inson uchun ham zararlidir. Bundan himoyalanish maqsadida polga tabiiy jundan to‘qilgan palos to‘shash to‘shash, o‘zingiz esa tabiiy matodan tikilgan kiyim-kechakda bo‘lishingiz talab etiladi.
Gipodinamiya – inson organizmi (qon aylanish, nafas olish, taomni hazm qilish, tayanch – harakat apparati) funksiyalari harakat qilish faolligining cheklanganligi, mushaklar qisqarishi kuchining pasayishi natijasida buzilishidir. Mehnatni avtomatlashtirish va mexanizatsiyalashtirish, kommunikatsiya vositalari rolining o‘sishi tufayli gipodinamiya kundan-kunga ommalashib bormoqda. Bu muammo bevosita kompyuter bilan bog‘liq emas. O‘tirgan holda mehnat qiladigan odamlarning barchasi uchun gipodinamiyaga chalinish xavfi bor. Uzoq vaqt o‘tirganda gavdaning har qanday holati tayanch-harakat apparati uchun zararli bo‘lib, bundan tashqari ichki a’zolarda va kapillarlarda qonning to‘xtab qolishiga olib keladi. Ko‘proq revmatik og‘riqlar va varikoz paydo bo‘ladi.
Bunday hollarning oldini olish uchun:
- kompyuter bilan ishlash vaqtida tez-tez gavda holati o‘zgartirib turing;
- miriqib kerishing;
- stol tagida oyoqlar holatini o‘zgartirib turishni unutmang;
- telefonni o‘zingizdan uzoqroq joyga qo‘ying;
- mabodo kofe, choy yoki boshqa ichimlik ichmoqchi bo‘lsangiz aslo kompyuter oldida ichmang, buning uchun qulay bo‘lgan boshqa joyga o‘ting;
- vaqt-vaqti bilan turib, shunchaki sayr qilishga erinmang;
- ish vaqtida deraza oynasi yoniga kelib, ko‘chani tomosha qilib turishni odat qiling, bu har tomonlama foydalidir.
- kompyuter bilan ishlashdan avval va undan keyin vaqtingizni faollikda o‘tkazing
– sayr qiling, sport o‘yinlarini o‘ynang, raqsga tushing, xullas, istaganingizni qiling, lekin harakat qiling!
Kompyuter bilan ishlash davridagi harakatsizlikni serharakatlik bilan almashtiring.
Bir xil harakatlarni bajaruvchi mushaklar guruhi uchun charchash zararlidir. Charchash bo‘g‘in va paylarning shikastlanishiga olib kelishi mumkin. Kompyuter sichqonchasi va klaviatura bilan uzoq vaqt bir xil holatda ishlash natijasida qo‘l paylari tendovaginiti, ayniqsa, ko‘p uchraydi. “Tendovaginit” – (lotinchadan “tendo” – pay) paylarning yallig‘lanishidir (ko‘proq qo‘l panjalari, bilak, tizza). Zo‘riqish, shikastlanish va kompyuter bilan uzoq vaqt muntazam ishlash natijasida bu kasallik rivojlanib boradi. Belgilari: paylar shishadi, og‘riq paydo bo‘ladi.
- klaviatura albatta tirsaklaringizdan pastroqda bo‘lishi kerak;
- yelka va bilaklar orasidagi burchak 121 darajadan kam bo‘lmasligi kerak;
- uzoq vaqt ishlayotganingizda kaftlaringizning ichki tomonlari tayanchga ega bo‘lishi kerak;
- qo‘llaringiz pastga osilgan holda bo‘lishi mumkin emas, kursining qo‘l uchun suyanchiqlariga qo‘yib o‘tiring;
- boshingizni oldinga egib o‘tiring, displey ekranini shunday joylashtiring-ki, sizning nigohingiz ozgina pastroqda bo‘lsin;
- stul yoki kursi suyanchig‘iga suyanib o‘tiring.
Ish joyining to‘g‘ri yoritilganligi ham muhim ahamiyat kasb etadi. Ekranga nurlar tushmasligi uchun yorug‘lik chap tomondan tushishi kerak. Yaxshi monitorlarda turli yo‘nalishda nur taralishini kamaytirish maqsadida ekran usti va korpus ichi himoya qoplamasi bilan qoplanadi. Bunday monitorlarda TSO logotipi va Lo radiation (past nur taratilishi) degan yozuvlar bo‘ladi. TSO himoyasi standartlari o‘z klassifikasiyaga ega: 92-elektromagnit nur taralishidan himoya; 95-monitor korpusi himoyasi va uni tayyorlashda tarkibida toksik moddalar bo‘lmagan plastmassadan foydalanish; 99-avvalgilariga qo‘shimcha tarzda kelgusida texnikani hisobdan chiqarish imkoniyati. Tabiiyki, bu himoya qoplamalarining barchasi nur taratilishini to‘liq to‘xtata olmaydi, lekin ma’lum darajada kamaytiradi. Darvoqe, zamonaviy suyuq kristalli monitorlarning nur taratishi minimal darajada, ekranlarning antiblokli himoyalari esa ko‘zni asrashga yordam beradi. Himoya qoplamalaridan iqtisod qilish - kompyuter texnikalari narxini arzonlashtirish usullaridan biri ekanligi bejiz emas.
Yorug‘lik nurlarining tinimsiz harakatlarini kuzatar ekan, ko‘zlar toliqadi. Biz odatda bir daqiqada 20 marta kiprik qoqamiz. Bunda ko‘z yoshlarini ishlab chiqaruvchi bezlar shohpardani namlaydi. Ekranga tikilib o‘tirganimizda esa, 3 marta kamroq kiprik qoqamiz. Ko‘zlar 147 “quriydi”, achishadi.Mutaxassislar ko‘z shohpardasini sun’iy ravishda namlab, ko‘zlarga yordam berishini maslahat beradilar”. Ko‘z va obyekt orasidagi optimal masofa 33 santimetrni tashkil etishi kerak. Biroq kompyuter ekrani odatda 50 santimetrdan ortiq masofada bo‘ladi, bu esa qo‘shimcha zo‘riqishga olib keladi, natijada ko‘zlar uzoqni yaxshi ko‘rolmaydigan bo‘lib qoladi. Ko‘z nur taratayotgan nuqtalarga tikiladi va natijada kuchli zo‘riqadi;
Vaqt omili: Kamdan-kam inson 8-9 soat davomida kitob mutolaa qiladi. Kompyuter bilan ishlaganda esa bu odatiy hol hisoblanadi. Natijada ko‘zlar zo‘riqadi.
Ba’zi odamlarda ekran oldida to‘xtovsiz 2 soat davomida ishlaganlaridan so‘ng, ko‘pchilikda 4 soat, deyarli barchada 6 soatdan so‘ng kompyuter ko‘rish sindromi VS paydo bo‘ladi. Olimlar kompyuter ekrani oldida uzoq vaqt ishlash natijasida VS sindromi vujudga kelishidan tashqari ko‘rish qobiliyati pasayishini (yoki ilgari ham ko‘rish qobiliyati past bo‘lganlariniki yanada pasayib ketishi) ham ta’kidlaydilar. Ayniqsa, kompyuter grafikasi bilan shug‘ullanish davrida ko‘rish qobiliyati vaqtincha pasayadi. Tadqiqodchi olimlarning xulosasiga ko‘ra, insonning ko‘rish qobiliyati kompyuterdagi tasvir bilan ishlash uchun moslashmagan. Monitoringiz ekranidagi tasvirlarning alohida belgilarini kompyuterlarning inson ko‘ziga zararli ta’siri ular paydo bo‘lganidayoq ma’lum bo‘lgan. Monitor oldida bir necha soat o‘tirib ishlash natijasida ko‘zlar charchab, qizarib, yoshlanadi. Keyin boshda og‘riq paydo bo‘la boshlaydi. Ko‘zlari uzoqni ko‘ra olmaydigan, astigmatizmi bor, yaqinni ko‘ra olmaydigan xodimlarning ko‘rish qobiliyati keskin pasayib ketishi va natijada asta-sekin nogironlarga aylanib qolishlari ham mumkin. Ko‘z xirurglari bugungi kunda ham zamonaviy kompyuterlar yillar davomida muvofiqlashtirilgan ekanligiga qaramay, ko‘zlari operatsiya qilingan odamlarga 2-3 oy davomida kopmpyuter bilan ishlashni ta’qiqlaydilar.

2.