80
qiymətləndirilir. Lokkun fikrincə, zəruri davranış qaydaları belə
qiymətləndirilməlidir: əxlaqi xeyir və şər bizim başqa bir
qanunla razı olub-olmamağımızı bildirir. Həmin qanuna görə
hər hansı bir şəxsi əxlaqi qaydaları pozduğu halda
cəzalandırırıqsa, onlara riayət etdiyi halda isə onu
mükafatlandıra bilərik. Həmin iki yolla insan davranışını biz,
tənzimləməyə bilərik. O, yazırdı ki, allah insana yaşamaq üçün,
mömin olmaq üçün bütün şərait yaratmışdır, insanlar gərək elə
bununla, yəni allahın lazım bildiyi ilə kifayətlənsinlər.
3.7. Bernard Mandevil, Şeftsberi və Hatçesonun
etikası
T.Hobbsun etikasının tənqidi xəttini ingilis filosofu və
həkimi
Bernard Mandevil (1670-1733) davam etdirmişdir.
Onun kiçik “Arılar haqqında lətifə” (1705) əsəri cəmiyyət
tərəfindən rəğbətlə qarşılanmışdır. O, hesab edirdi ki, sosial
davranış insanın özünü istəmək hissi üzərində qurulur. Əxlaqi
məziyyətlər yalnız həmin eqoizmin dəyişdirilmiş bir ifadəsi ola
bilərlər. İnsan cəmiyyətinin qüdrətli mühərriki məhz eqoizmdir.
Özünü istəmək əslində özünü qorumaq, yaşamaq
resusları uğrunda mübarizə aparmaq, təbiətə sipər gəlmək,
digər insanlara qarşı çıxmaq deməkdir. Özünü sevmək hissi
cəmiyyətdə ümumi düşünən mühit yaradır ki, cəmiyyət bunun
əsasında daha da möhkəmlənir. Hər kəs çalışır ki, başqası
tərəfindən tanınsın və qəbul edilsin. Nəticədə əxlaqi qaydalar,
razılaşdırılmış qarşılıqlı tanıma və hörmət yaranır. Əslində isə
eqoizm hər bir davranış hərəkətinin arxasında gizlənir: “ən cılız
adam özünü ən böyük ləl-cəvahir sayır; eqoist insanın ən böyük
arzusu isə ondan ibarətdir ki, bütün dünya onun böyük dəyərini
qəbul etsin. Ən böyük şöhrətpərəst adam əslində ən böyük
eqoistdir. “İnsanlar öz zəif nöqtələrini gizlədərək guya ümumi
rifahın və xeyrin çarçısı olduqlarını var qüvvəsi ilə sübut
81
etməyə çalışırlar; əslində isə onlar fəzilətlərin çətin, əziyyətli
yolu ilə getməyə heç qadir deyillər”.
Eqoizm insanı özünü qorumaq mətləbindən irəli gəlir.
Bu, bir zəruri haldır. Bütün eqoist ehtirasların və arzuların
çiçəklənməsi sənaye və ticarətin inkişafı üçün əsl mühərrikidir.
İnsan dolanmaq üçün gecə-gündüz çalışmalıdır. Onun sosial
təbiəti iki özək üzərində qurulur, hədsiz dərəcədə çoxlu
tələbatlar və onların ödəniləməsi zamanı qarşıya çıxan və
artmaqda olan maneələr. İlk növbədə söhbət maddi
tələbatlardan gedir. Əxlaqi münasibətlər, əxlaqi şüurun
formaları cəmiyyətin əsası olan maddi istehsalın xarakterindən
asılıdır.
Burada o, xüsusi olaraq hakim sinfin rəsmi əxlaqını
qeyd edir. Rəsmi altruizm fərdlərin real eqoizminə qarşı
duraraq, ictimai həyatın zəruri “illüziyanı” yaradır. Bu,
dövlətdir. Əslində ümumi rifah ideyalarının arxasında hakim
sinfin eqoist maraqları durur. Beləliklə, davranışın əxlaqi
formaları əslində sosial münasibətlərin təbii davamı və
nəticəsidir.
Əxlaq müəyyən münasibətlər, insanların əlaqəsidir.
“Ali hisslər” altruist xarakter daşıyır; əxlaqi hissi pulla
satın almaq olmaz. Varlığı, Kainatı yaradan ali zəka insanın
daxili gözəlliyini də yaradır; bu daxili gözəlliyin cazibəsi heç
də xarici olandan az deyil. Məhz “təbiətin yaradıcısı” Allah
insanlara “gözəllik və ahəngdarlıq həzzini qavramaq”
qabiliyyətini bəxş etmişdir. Bununla belə Hatçeson da din və
mənəviyyatın fərqli olmasından bəhs edirdi. Dini əxlaq əslində
eqoizmə dəstək verərək insanlarda riyakarlıq hissini
formalaşdırır. Xeyirxahlıq eqoizmdən daha geniş yayılmışdır;
ümumiyyətlə, eqoizmin də müsbət tərəfləri var: hər bir insan,
başqasına zərər vurmadan öz qayğısına qalmalıdır.
Şərə gətirib çıxara biləcək səbəblər kimi əsasən
psixoloji durum, digər insanlar haqqında yanlış təsəvvürlər və
s. göstərmək olar.