179
Neopozitivistlər əxlaq fəlsəfəsinin vəzifəsini əxlaqi dilin
öyrənilməsində görürlər. Nəticədə etikanın məzmunu sırf
əxlaqi anlayışlar və təsəvvürlərin məzmunu və mənşəyinin
izahı kimi yox, onların məntiqi forması kimi başa düşülür.
Eləliklə, etikanın predmeti olduqca məhdudlaşır. Bu sahəni
neopozitivistlər metaetika adlandırırlar. Onların hesab etdiyi
kimi, əxlaq nəzəriyyəsi elmliliyinə nail olmaq üçün gərək hər
hansı bir əxlaqi məsələnin həllindən uzaq olsun.
Neopozitivistlərin mövqeyi belədir: əxlaqi mühakimələri
faktiki biliklər əsasında izah etmək qeyri-mümkündür.
XX əsrin 20-30-cu illərində neopozitivist etikanın
qollarından biri olan emotivist əxlaq nəzəriyyəsi formalaşır
(bəzən buna volyuntarist və yaxud imperativ etika da deyirlər).
Onun başlıca nümayəndələri İngiltərədə A.Ayer, B.Rassel,
ABŞ-da Ç.Stivenson, R.Karnap, Q.Rayhenbax və s.-dir.
Emotivistlər hesab edilər ki, əxlaqi mühakimələr təcrübi yolla
yoxlanıla bilməz (verifikasiya edilə bilməz), onlar həqiqi deyil,
bununla belə həm də yanlış deyillər, onların obyektiv məzmunu
üçün əsas yoxdur. Beləlilkə, bunların mənaları sırf emotivdir,
yəni əxlaqi mühakimələr yalnız danışanın emosiyalarını ifadə
edir və dinləyici üçün hökm, əmr rolunu oynayır. Belə
mühakimələri nə inkar etmək, nə də təsdiqləmək olmur. Onlar
tamamilə ixtiyaridir, yalnız danışan adamın meyllərini və
arzularını ifadə edir. Emotivistlər hesab edirlər ki, insanlar
yalnız əxlaqi mühakimə vasitəsilə digər insanları inandıra
bilərlər; onlar hətta əxlaqla siyasəti eyniləşdirir, təbliğata
ehtiyacı olduğunu göstərirlər.
40-50-ci illərdə neopozitivizmdə daha bir məktəb -
əxlaqın linqvistik təhlili məktəbi yarandı (S.Tulmin, R.Near,
P.Nouel-Smit İngiltərədə, H.Eyken ABŞ-də və s.). Bu məktəbin
də nümayəndələri hesab edirlər ki, əxlaqi fikirləri faktiki
biliklər əsasında sübut etmək, həqiqi saymaq mümkün deyil.
Normativ etika elm hesab edilə bilməz. Emotivistlərdən fərqli
olaraq analitiklər daha çox diqqəti əxlaqi dilin təhlilinə
180
yetirirlər. Onlar belə bir qənaətə gəlmişlər ki, daha konkret,
həyatla bağlı olan əxlaqi mühakimələri daha ümumi olanlar
(prinsiplər və ideallar) vasitəsilə əsaslandırmaq mümkündür.
Öz növbəsində isə həmin prinsiplər və ideallar isə heç cürə
əsaslandırıla bilməz. Deməli, hər hansı bir əxlaqi mövqe, əxlaqi
yanaşma hər kəsin öz işi olaraq onun ixtiyarındadır. Beləliklə,
əxlaqi nəzəriyyə əxlaqi məsələlərin həllində insanlara köməklik
göstərə bilməz.
Neoprotestantizm (yunanca neos – yeni, latınca protest –
etiraz edən deməkdir) XX əsrin əsas cərəyanlarından biri
olaraq, etik irrasionalizmə aiddir. Bəzən bu cərəyanı
“neoortodoksiya”, “böhran teologiyası”, “dialektik teologiya”
adlandırırlar. Bu cərəyanın etik baxışları allah və insan
haqqındakı etik təlimə əsaslanır. Başlıca nümayəndələri Bart,
E.Brunner, R.Nibur, P.Tillih və s. olmuşdur. Onlar etikada
liberal xristianlıq ideyalarını kəskin tənqid etmiş, cəmiyyətdə
sosial və əxlaqi eybəcərlikləri ifşa etməyə çalışmışdılar. Onlar
bunun səbəbini insanın təbii “halında” görərək qeyd edirdilər
ki, insan öz təbiətinə görə acıqlı, hədsiz dərəcədə günahkar
olduğu üçün real həyata İsa peyğəmbərin əxlaqi nəsihətlərinə
əməl edə bilmir.
Deməli, cəmiyyətdə yaranan mənəvi boşluqlar təbii və
zəruridir. Əgər belədirsə, onda əsl mənəviyyatı insanın allaha
olan münasibətində axtarmaq lazımdır. Beləliklə, insan
gündəlik həyatda öz maraqlarını güdür, mənfəəti axtarır, fayda
götürməyə çalışır, öz ictimai həyatını bu istiqamətdə qurur.
Amma bu “əsl” həyat deyil, bu “günaha batmış” həyatdır. Əsl
həyat, allaha üz tutaraq, ondan mərhəmət ummaq, öz qüvvəsinə
yox, allahın qüdrətinə inanmaqdır. Əsl mənəviyyat, əsl
ədalətdir sevmək və bağışlamaqdır, bu da yalnız allaha xidmət
etmək sayəsində mümkün olur. Burada nə əməli iş, nə zəkanın
fəaliyyəti nəzərə alına bilməz.
Neotomizm nümayəndələri də əxlaqla bağlı öz
mövqelərini bildirmişlər. Burada ilk növbədə etik rasionalizm
181
prinsiplərinə istinad edərək, əxlaqi tələblər prinsiplərinin
iyerarxik (ardıcıl asılılıq şəklində) sistemi qurulur. Əxlaqın ali,
başlıca əsasının “ilahi qanun” olduğu elan edilir. Bu qanun
allahın özünün təbiətini müəyyənləşdirilir. İlahi təbiət
dəyişilməz olaraq, ilahi zəka əsasında əxlaqi tələblərin
məzmununu birdəfəlik təyin etmişdir. Həmin tələblər zəka
vasitəsilə, rasional şəkildə əsaslandırılsa da, əxlaqi işlərdə dini
inama daha böyük önəm verilir. Əbədi qanun həm də xristian
əxlaqi
normalarının
əbədi
və
dəyişilməz
olmasını
əsaslandırmağa imkan verir.
Daha bir qanun var, bu da “təbii” qanundur, yəni allah
tərəfindən insana bəxş edilən təbiət. Beləliklə, əxlaq nəinki
cəmiyyət tərəfindən insana qarşı irəli sürülən tələblərdir, o, həm
də insanın tələbatlarının məcmusudur; bunların arasında
ziddiyyət yoxdur. İnsan tələbatlarını neotomizm nümayəndələri
J.Mariten və E.Jilson dini ruhda izah edirlər; məsələn, göstərilir
ki, əsil xoşbəxtliyə o dünyada nail olmaq mümkündür. “İlahi”
qanunun növbəti pilləsi “pozitiv” qanundur; buraya cəmiyyət
qanunları daxildir. Əsl yaxşılıq və xeyirxahlıq cəmiyyətin,
dövlətin tələblərinə əməl etməkdir.
Praqmatizm (yunanca praqma – hərəkət, praktika
deməkdir) – ABŞ-da XX əsrin əvvəllərindən 50-ci illərə qədər
inkişaf edən əxlaq fəlsəfəsi cərəyanıdır. Praqmatizmdə etik
təliminin əsaslarını V.Ceyms formalaşdırmışdı; o, iki əsas
prinsip irəli sürmüşdü: xeyir hər hansı bir tələbatlara cavab verə
biləcək haldır; hər bir əxlaqi situasiya təkrarsızdır və buna görə
də öz, tamamilə yeni həllini gözləyir. Bu ideyaları daha
dərindən öyrənib təhlil edənlər sırasında C,Dyui, C.Tafts,
C.Mid, A.Smoll və digərləri olmuşdur. Praqmatistlər etikada iki
halı qəbul etmirdilər: əxlaqi ehkamçılıq və mütləqliliyi. Onlar
hesab edirdilər ki, əxlaqi dəyərlər universal, əbədi, həyatın
praktikasından uzaq olan hadisələrdir. Digər inkar olunan
hadisələr irrasionalizm, skeptisizm və neopozitivizm idi, çünki
Dostları ilə paylaş: |