MəHƏRRƏM ƏKBƏrov

 
 
93
satan  və  yaxud  alan  təşkilatlar,  yəni  ticarət  əməliyyatlarını 
həyata  keçirənlər  (əsas  proses),  ya  da  ki,  əsas  prosesə  xidmət 
göstərən  bütün  təşkilatlar  –  nəqliyyat  təşilatları,  informasiya 
vasitəçiləri, texniki provayderlər və vasitəçilər və s. 
Müştərilər  - elektron kommersiya sisteminin alıcıları və 
yaxud istehlakçılarıdır. 
Obyektlər  –  elektron  kommersiya  sistemi  fəaliyyətinin 
yönəldildiyidir. Bunlar mallar, xidmətlər, informasiya (malların 
və yaxud xidmətlərin ayrıca bir növü kimi) ola bilər. 
Biznes-proseslər  –  subyektin  obyektə  təsiri  və  sub-
yektlərin öz aralarında qarşılıqlı fəaliyyətlə bağlı olan ayrı-ayrı 
son  proseslərdir  ki,  onlar  da  ümumilikdə  kommersiya  fəa-
liyyətini təşkil edir. 
Xarici  mühit  amili  –  elektron  kommersiya  sisteminin 
tərkib  hissəsi  olmayan  ,  onunla  birbaşa  qarşılıqlı  fəaliyyətdə 
olmayan,  lakin  ona  təsir  göstərə  bilən  elementlərdir.  Bu  cür 
amillərə  aid  edilə  bilər:  dövlət,  rəqiblər,  ümumi  siyasi  və  iq-
tisadi  vəziyyət,  bazarda  vəziyyət,  kontragentlər  və  tərəfdaşlar, 
coğrafi vəziyyət, iqlim və s. 
Elektron  mağaza  timsalında  B2C  sisteminin  biznes-
sxemini nəzərdən keçirək. 
Alıcının  fəaliyyət  ardıcıllığı  baxımından  alıcı  tərəfindən 
nadir hallarda bir rabitə  seansı ərzində həyata keçirilir. Bunun 
səbəbi də sadədir və alıcının  nternet-mağazaya asanlıqla daxil 
olub oradan çıxması ilə bağlıdır. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

 
 
94
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
   
 
 
 
 
Şə
kil 2.
 Alıcının hərəkət sxemi 
 
Business-to-Consumer  (B2C)  sistemlərinin  ideal  sxemi 
aşağıdakı kimidir (şəkil 3): 
1.  Back-Office  (proqram  təminatı:  istehsalat,  anbar, 
mühasibat  və  digər  sistemlər)  avtomatik  olaraq  bütün  lazım 
olan informasiyanı (anbarda mövcud olan mallar, qiymətlər və 
s.)  front-office  (Web-səhifəyə)  göndərərək  cari  prays-səhifəni 
yaradır, yəni təklifi formalaşdırır. 
2.  nternet şəbəkəsi vasitəsilə alıcı brauzerin köməyi ilə 
nternet-mağazanın web-saytına girir. Web-sayt elektron vitrin 
rolunu  oynayır  ki,  burada  malların  kataloqu  və  qeydiyyat 
informasiyasını  daxil  etmək,  sifarişi  formalaşdırmaq,  nternet 
nternet-mağazanın vitrininə və girişinə baxışın 
keçirilməsi 
Kataloqun nəzərdən keçirilməsi 
Zəmanətli servis 
Malların seçilməsi 
Sifarişin tərtib olunması 
Ödəniş/Malın alınması 

---

 
 
95
vasitəsilə  ödənişləri  keçirmək,  malın  çatdırılmasını  rəsmiləş-
dirmək,  satıcı-şirkət  haqqında  informasiya  almaq  və  on-line 
köməyini  əldə etmək üçün lazımi interfeys elementləri vardır. 
3.  Alıcının qeydiyyatı ya sifarişin rəsmiləşdirilməsi, ya 
da  ki,  mağazaya  giriş  zamanı  yerinə  yetirilir.  Malı  seçəndən 
sonra  alıcıdan  malın  ödənişinin  və  onun  çatdırılmasının  hansı 
üsulla həyata keçirilməsi haqqında sorğu edilir. Fərdi informa-
siyanın  qorunması  məqsədilə  qarşılıqlı  fəaliyyət  qorunan 
kanalla (məsələn, SSL 3.0 kanalı vasitəsilə) həyata keçirilir. Si-
farişin formalaşdırılmasından və qeydiyyatdan sonra alıcı haq-
qında bütün toplanmış informasiya elektron vitrindən  nternet-
mağazaya  ötürülür.  Ticarət  sistemində  tələb  olunan  malın 
anbarda  mövcud  olması  yoxlanılır,  ödəniş  sisteminə  sorğu 
təşəbbüsü  edilir.  Malın  anbarda  olmaması  zamanı  malgön-
dərənə sorğu edilir, alıcıya isə gecikdirilmə haqqında bildirilir. 
4.  Ödəniş  malın  alıcıya  verilməsi  zamanı  (kuryer  və 
yaxud  qoyulmuş  əlavə  ödənişlə)  sifariş  olunma  faktı  təsdiq 
edilməlidir.  Bu,  çox  vaxt  elektron  poçt  və  yaxud  telefon 
vasitəsilə baş verir.  
5.  Ödəniş  və  malın  çatdırılması  seçilmiş  üsulla  yerinə 
yetirilir.  Ödənişin  nternet  vasitəsilə  edildiyi  zaman  ödəniş 
sistemi işə düşür. 

---

 
 
96
 
                    Mal axını    
                     nformasiya axını 
                    Maliyyə axını                
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şə
kil 3.
 B2C sisteminin funksional sxemi 
 
Praktikada  elektron  mağazaların  ticarət  sistemləri  nadir 
hallarda  tamamilə  avtomatlaşdırılmış  olur.  Çox  vaxt  elektron 
vitrin  elə  nternet-mağazanın  özü  olur  və  ikinci  vacib  hissə  - 
elektron  ticarət  sistemi  (back-office)  isə  heç  olmur.  Alıcıların 
bütün  sorğuları  avtomatlaşdırılmış  sistemə  deyil,  satış  üzrə 
menecerlərə  daxil  olur.  Sonra  isə  elektron-mağazanın  biznes-
prosesləri  pərakəndə  ticarət  müəssisəsinin  biznes-proseslərini 
tamamilə təkrar edir.  
Alıcının 
hesabı 
Maliyyə 
vasitəçisi 
(ödəniş 
sistemi) 
Alıcı 
Satıcının 
Back-
Office 
Satıcının  
anbarı 
Front-office 
(Web-vitrin) 
Nəqliyyat 
xidməti 
nternet 
 

---

 
 
97
Business-to-Business sistemləri S2C sistemlərindən fərqli 
olaraq subyektlər arasında daha dayanıqlı əlaqələrlə xarakterizə 
olunur və aşağıdakı sxem əsasında qurula bilir: 
1.  Sistemin  bütün  iştirakçıları  eyni  bir  tamamilə 
uyğunlaşdırılmış  proqram  təminatından  istifadə  edirlər,  yəni 
vahid informasiya mühitinə malik olurlar. Adətən belə hallarda 
iş vahid  ntraNet şəbəkəsi çərçivəsində aparılır. 
2.  Hər  bir  müəssisə  özünün  informasiya  sistemi  ilə 
işləyərkən  özünün  tərəfdaşlarının  və  kontragentlərinin  (tərəf-
müqabillərinin) sistemlərinə informasiya şlüzuna malikdir. 
3.  Elektron  kommersiyanın  vahid  informasiya  bazarı 
mövcuddur,  sistemin  hər  bir  iştirakçısı  şlüzu  ayrılıqda  hər  bir 
tərəfdaşa deyil, ancaq vahid sistemə qurur. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
  
 
Şə
kil 4.
 B2B sisteminin funksional sxemi 
Müəssisə  
 
Müəssisə  
 
Müəssisə  
 
Müəssisə  
 
Müəssisə  
 
Müəssisə  
 
Elektron 
kommersiyanın 
informasiya 
bazarı 
 
Ş
lüz 
Ş
lüz 
Ş
lüz 
Ş
lüz 
Ş
lüz 
Ş
lüz 

---