MəHƏRRƏM ƏKBƏrov

 
 
89
Procurement  Systems  –  məhsul  istehlakçılarının  isteh-
salçılar ilə, alıcıların satıcılar ilə əlaqələr sistemidir. Bir qayda 
olaraq,  bu  sistemlərdə  alıcılar  və  satıcılar  kimi  hüquqi  şəxslər 
çıxış edirlər və bu və  ya digər dərəcədə inkişaf etmiş bek-ofis 
sistemləri mövcuddur.  
Bundan  başqa,  B2B  sistemlərinə  Supply  Chain  Mana-
gement  istiqaməti  də  aiddir  ki,  o  da  müəssisəni  mal  göndə-
rişləri  və  logistika  haqqında  fasiləsiz  informasiya  ilə  təmin 
edir.  
• B2C 
(bi-tu-si)  sistemləri  (Business-to-Consumer, 
Biznes- stehlakçı).  Elektron  kommersiyanın  bu  növü  onunla 
xarakterizə  olunur  ki,  burada  müştəri  kimi  malların  və  xid-
mətlərin  alışlarını  və  ödənişlərini  nternet  vasitəsilə  həyata 
keçirən fərdi şəxs çıxış edir. 
• G2B  (ci-tu-bi)  sistemləri  (Government-to-Bisiness, 
Administrasiya-Biznes)  –  dövlət  sifarişinin  xidmət  olunması. 
Administrasiya-biznes  kateqoriyasıına  şirkətlərlə  hökumət 
təşkilatları  arasında  bağlanılan  bütün  sövdələşmələr  daxildir. 
Məsələn,  ABŞ-da  hökumət  tərəfindən  planlaşdırılan  alışlar 
haqqında  informasiya  nternetdə  yerləşdirilir  və  şirkətlər  öz 
təkliflərini elektron üsulu ilə göndərə bilirlər. 
• C2C  (si-tu-si)  sistemləri  (Consumer-to-Consumer,  s-
tehlakçı- stehlakçı)  –  elektron  auksionları  (hərracları),  elanlar 
lövhəsi və s. .  
B)
  Elektron  kommersiya  sisteminin  müəssisədə  yerinə 
görə
: 
• Elektron  kommersiya  sistemi  müəssisənin  hər  bir 
bölməsində element kimi 
• Elektron  kommersiya  sistemi  müəssisənin  ayrıca  bir 
bölməsi kimi 
• Elektron  kommersiya  sistemi  filial  və  yaxud  törəmə 
ş
irkət kimi 
• Elektron kommersiya sistemi kənar təşkilatların xidməti 
kimi (autsorsinq)  

---

 
 
90
C)
  Müəssisənin  elektron  kommersiya  sisteminə  müna-
sibətinə görə
: 
• Elektron  kommersiya  sistemi  biznesin  aparılmasının 
ə
sas üsulu kimi 
• Elektron kommersiya sistemi yeni bir hal kimi, biznesin 
aparılmasının köhnə üsul və metodlarına əlavə kimi 
• Elektron  kommersiya  sistemi  biznesin  aparılmasının 
mövcud üsul və metodlarının reinjinirinqinin nəticəsi kimi 
Ç)
  Fəaliyyətin  yenilik  dərəcəsinə  və  yaxud  elektron 
kommersiya sistemi tərəfindən göstərilən xidmətlərə görə: 
• Tamamilə  yeni,  əvvəlllər  mövcud  olmayan  fəaliyyət 
növü kimi 
• Müəssisə üçün yeni fəaliyyət növü 
• Keçmiş fəaliyyətin yenidən təşkili 
• Köhnə  fəaliyyət,  elektron  kommersiya  sisteminin  yeni, 
ə
lavə imkanlarından istifadə olunmaqla 
3.
  Elektron  kommersiya  istifadəçilərinin  və  obyektlə-
rinin təsnifatı 
Elektron  kommersiya  sisteminin  istifadəçilərini  istifadə 
olunma  tipinə  görə,  sistemdən  istifadənin  xarakterinə  və  döv-
riliyinə görə bölmək olar. 
stifadəçinin  tipinə  görə  onları  fərdi  şəxslərə  və  kor-
porativ istifadəçilərə bölmək olar. 
Sistemin  istifadə  olunmasının  xarakterinə  görə  onlar 
malları və xidmətləri istehlak edənlərə (alanlara) və onları tək-
lif  edənlərə  (məsələn,  C2C  sistemində  elektron  auksionda  sa-
tanlar  və  yaxud  B2G  sistemində  tenderdə  iştirak  etmək  üçün 
sifariş verənlər). 
Sistemin istifadə olunma dövriliyinə görə: 
• Sistemdən  bir  dəfə  istifadə  edənlər  (məsələn,  elektron 
mağazada bir alış edən) 
• Dövri istifadəçi 
• Daimi istifadəçi 

---

 
 
91
Obyektlərin (malların və xidmətlərin) təsnifatı adətən 
malın və xidmətin növünə görə həyata keçirilir: 
stehsalat təyinatlı mallar. 
stehlak malları 
Elektron  kommersiya  sistemi  vasitəsi  istehlak  malları 
kateqoriyası daima genişlənir: 
- kompyuterlər, komplektləşdirici və proqram təminatı; 
- kitablar; 
- geyim və ayaqqabı; 
- audio CD; 
- videokasetlər və DVD-disklər; 
- məişət texnikası; 
- güllər, hədiyyələr; 
- kinoya, teatrlara və s. biletlər; 
- avia- və dəmir yol biletləri, turist göndərişləri (putyov-
kaları), mehmanxanalarda yerlərin bronlaşdırılması və s. 
Xidmətlərlə ticarət
: 
• Autsorsinqin müxtəlif variantları (kənar təşkilatlar tərə-
findən  mükafat  əsasında  ayrı-ayrı  proseslərin  xidmətinin 
göstərilməsi) 
•  nternetə, Web-hostinqə və s. çıxış üzrə xidmətlər 
• On-line nəşrlərinə və s. abunələr 
•  nformasiya məlumat bazasına ödənişli çıxış 
•  nteraktiv TV və radio 
•  nternet şəbəkəsinin əyləncə resurslarına ödənişli çıxış 
• Distant (məsafədən) təhsil və s. 
• Rabitə xidmətləri və s. 
Ə
lavə  xidmətlərin  göstərilməsi
:  satışdan  qabaq-  və  sonrakı 
yardım (məhsullar və xidmətlər haqqında tam məlumat, məhsuldan 
istifadə üzrə təlimat, sifarişçilərin suallarına cavab və s.). 
Kommersiyada  malların  alıcılara  çatdırılmasının  aşağı-
dakı üsullarından istifadə olunur: 

---

 
 
92
- beynəlxalq  kuryer  xidməti  vasitəsilə  (UPS  (dünyanın 
istənilən  nöqtəsinə  3  gün  ərzində),  DHL  (2-4  sutka  ərzində, 
tarifləri nisbətən bahadır), WestPost (3-6 sutka ərzində) və s.; 
-  mağazanın  özünün  kuryer  xidməti  və  yaxud  peşəkar 
kuryer xidməti vasitəsilə; 
- poçt vasitəsilə  (qabaqcadan ödəniş və  yaxud qoyulmuş 
ə
lavə ödənişlə); 
- magistral  nəqliyyatdan  istifadə  etməklə  malın  çatdı-
rılması  (iriölçülü  yüklər,  məsələn,  mebel  və  yaxud  böyük  mal 
partiyaları üçün tətbiq olunur); 
- özü  tərəfindən  malın  çıxarılması  –  müştəri  sifariş 
olunmuş malın dalınca özü gəlir; 
- telekommunikasiya  şəbəkələri  vasitəsilə  -  informasiya 
məzmunlu məhsullar üçün. 
 
4.
  Elektron kommersiya sistemlərinin biznesmodellərinin 
struktur və funksional sxemləri 
Elektron  kommersiya  sistemlərinin  biznes-modellərinin 
ə
sas elementlərinə: maliyyə institutları; biznes-təşkilatlar (mal-
göndərənlər,  distribütorlar,  logistik  vasitəçilər,  informasiya 
vasitəçiləri  və  s.);  müştərilər  (alıcılar,  xidmətlərin  istehlak-
çıları); dövlət daxildir. 
Subyektlər  –  elektron  kommersiya  sisteminin  işti-
rakçıları  və  müştəriləri,  yəni  kommersiya  müəssisələri,  xüsusi 
mülkiyyəti olan fərdi şəxslər, dövlətin özü və yaxud öz fəaliy-
yətini  elektron  kommersiya  sistemi  çərçivəsində  və  ya  onunla 
ə
laqədə aparan istənilən digər təşkilat və birlik formalarıdır. 
Maliyyə  institutları  –  müxtəlif  təşkilatlar,  lakin  birinci 
növbədə,  banklar  ola  bilər,  çünki  elektron  kommersiya  sub-
yektləri  onlarda  hesablara  malikdirlər  və  vəsaitlərin  real  hərə-
kəti oralarda həyata keçirilir. 
Biznes-təşkilatlar  –  öz  daxilində  və  yaxud  xarici  elek-
tron  informasiya  bazası  ilə  qarşılıqlı  əlaqədə  olan  istənilən 
təşkilatlar. Daha dar mənada, bunlar  ya  nternet vasitəsilə mal 

---