Mелиораtив щидроэеолоэийанын
Mil düzənliyinin yeraltı sularının rejimi və ona təsir edən
Yüklə 6,75 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Mil düzənliyinin yeraltı sularının rejimi və ona təsir edən amillər.
126 Mil düzənliyinin yeraltı sularının rejimi və ona təsir edən amillər. Mil düzənliyində yeraltı suların rejimi təbii və süni amillərin təsiri altında formalaşır. Təbii amillərə – iqlim, hidroloji şərait, təzyiqli sularla qidalanma və s., süni amillərə isə əsasən kollektor - drenaj şəbəkəsi, suvarma və s. aid edilir. Mil düzənliyində kənd təsərrüfatının inkişafı ilə əlaqədar olaraq, hidrogeoloji şərait dəyişikliyə məruz qalmışdır. Bu də- yişikliyin baş verməsinə magistral kanallar və kollektor sistemləri təsir edir. Beləliklə, düzənliyin əksər hissəsində qrunt sularının rejiminin formalaşmasında süni amillər böyük rol oynayır. Qrunt sularının əsas qidalanma mənbələri - kanallardan, suvarma sistemlərindən və atmosfer çküntülərindən infiltrasiyadan ibarətdir. Qrunt sularının boşalması isə buxarlanma hesabına baş verir. Ərazidə təbii amillərdən olan atmosfer çöküntüləri yaz ay- larında daha çox düşür. Maksimal yağıntı aprel ayında qeydə alınır, mayın sonunda yağıntının miqdarı azalır və bu vəziyət sentyabr ayına qədər davam edir. Minimal atmosfer çöküntüləri isə avqust ayında müşahidə edilir. Oktyabr – noyabr aylarında yenidən yağıntının artması müşahidə olunur. Aparılan hidrogeoloji tədqiqatlar nəticəsində belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, iqlim şəraitindən aslı olaraq, qrunt sularının səviyyə rejimi qış-yaz müddətində düşən atmosfer çö- küntülərinin miqdarı ilə müəyyən olunur. Yay müddətində isə bu rejim intensiv buxarlanma ilə qeydə alınır. 1,5 m dərinlikdə yatan qrunt sularına infiltrasiya illik ya- ğıntının miqdarının 15,7% - ni təşkil edir. 0,5 m dərinlikdə yatan qrunt sularının buxarlanması yay mövsümündə ümumi buxarlanmanın 77,7% - ni təşkil edir. 2,5 m dərinlikdə yatan qrunt suları üçün isə 30 % təşkil edir. Müşahidələr zamanı aydın olmuşdur ki, payız mövsümündə qrunt sularının buxarlanması yayda quraqlıqlaşan aerasiya zo- 127 nasının nəmlənməsinə sərf olunur. Buna görə də qrunt sularının səviyyəsininm minimal vəziyyəti payız müddətinə təsadüf edir. Qrunt suyu səviyyəsinin illik dəyişməsi 1,43 m təşkil edir. Qrunt sularının minerallaşma dərəcəsi də onun səviy- yəsindən asılı olaraq dəyişikliyə məruz qalır. Belə ki, qrunt suyu səthinin qalxması zamanı aerasiya zonasının duzları həll olaraq minerallaşmanı artırır (quru qalıq 32,1 q/l təşkil edir). Kimyəvi tərkibinə görə sular sulfatlı-xlorlu, natriumlu tipə aid edilir. Qrunt suyu səthinin enməsi ilə əlaqədar olaraq, mineral- laşma azalır və 28,2 q/l – ə çatır. Bu zaman kimyəvi tərkib dəyi- şərək, xlorlu-sulfatlı-kalsiumlu-natriumlu tipə keçir. Mil düzənliyində əkin sahələri daha çox yaz – payız ay- larında suvarılır ki, həmin suvarma sularının çox hissəsi də qrunt sularına infiltrasiya olunur. Payız – qış mövsümündə suvarma nisbətən azaldığından, qrunt sularının səviyyəsi aşağı düşür. Be- ləliklə, maksimal səviyyə may ayında, minimal səviyyə isə noyabr ayında qeydə alınır. Qrunt suyu səviyyəsinin illik amplitudu 1,92 m təşkil edir. Suvarma zamanı qrunt sularının səviyyəsi infiltrasiya he- sabına qalxdığı zaman onların tərkibində şirinləşmə baş verir ki, bu halda da quru qalıq 2,3 q/l, səviyyənin aşağı düşməsi ilə əlaqədar isə 4,3 q/l –ə qədər dəyişir. Bu dəyişiklik qanunauyğun olaraq, kimyəvi tərkibin də sulfatlı – xlorlu – natriumlu tipdən xlorlu – hidrokarbonatlı – sulfatlı – kalsiumlu – natriumlu tipədək dəyişməsinə səbəb olur. Ərazinin suvarılan sahələrində təzyiqli sularla qrunt sula- rının qarşılıqlı əlaqəsini öyrənmək üçün bir sıra quyular üzərində aparılan rejim – müşahidə işləri dəqiqləşdirilmişdir. Məlum ol- muşdur ki, onların rejiminin formalaşmasında təbii və süni amillər mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Belə ki, ilin əvvəlindən may ayına qədərki müddətdə həm qrunt, həm də təzyiqli suların səviyyəsi qalxır və mayda mak- simuma çatır. Bu müddət ərzində atmosfer çöküntüləri və suvar- ma suları əsas rol oynayır. Sonra atmosfer çöküntülərinin azal- 128 ması, havanın temperaturunun artması ilə əlaqədar olaraq, onların səviyyəsi enir və sentyabr ayında minimuma çatır. Nəhayət ilin sonunadək yenidən su səviyyəsinin qalxması müşahidə olunur. Təzyiqli suların pyezometrik səviyyəsi yay mövsümündə 0,25 – 0,50 m, payızda isə 0,15 m olur. İlin digər mövsümlərində onların səviyyəsi qrunt sularının səviyyəsindən 0,10 – 0,25 m yuxarıda qərarlaşır. Qrunt suyu səthinin üst hissələrində mine- rallaşma dərəcəsinin az, alt hissələrdə isə 5,4 q/l – ə qədər olduğu müəyyənləşdirilmişdir. Təzyiqli suların minerallaşma dərəcəsi 1,0 – 2,6 q/l qeyd olunur. Ümumiyyətlə, qrunt sularının kimyəvi tərkibi sulfatlı – hidrokarbonatlı – kalsiumlu – natriumludan xlorlu – kalsiumlu – natriumlu tipədək, təzyiqli suların kimyəvi tərkibi isə sulfatlı – xlorlu – maqneziumlu – kalsiumlu – natriumludan sulfatlı – xlorlu - hidrokarbonatlı – maqneziumlu – kalsiumlu tipədək dəyişir. Qrunt sularının ehtiyatının formalaşmasına təsir edən əsas amillər aşağıda qeyd olunur. Tədqiqatlar nəticəsində müəyyən olunmuşdur ki, qrunt sularının ehtiyatının formalaşmasına təsir edən əsas amil su- varmadır. Ümumiyyətlə, Mil düzənliyinin suvarılan torpaqlarına üç əsas suvarma kanalı vasitəsilə ildə 1280 mln m 3 suvarma suları verilir. Suvarma sularının qrunt sularına infiltrasiyası əsasən payız, qış və yaz aylarında baş verir. Yay mövsümündə temperaturun yüksək olması ilə əlaqədar olaraq, buxarlanmanın miqldarı artır. Bitkilərin vegetasiya dövründə suvermə arata nisbətən azlıq təşkil edir. Bu müddətdə transpirasiya və buxarlanma nisbətən çox olduğundan qidalanma azalır. Suvarma sularının qrunt sularının rejiminə təsiri bütün suvarılan sahələrdə müşahidə edilir. Qrunt suyu səviyyəsinin qalxmasınin çoxillik müşahidələr əsasında suvarma ilə əlaqədar olduğu müəyyənləşdirilmişdir. Yüklə 6,75 Mb. Dostları ilə paylaş:
|