MəMMƏd adilov azərbaycan paleoqrafiyasi baki – 2009 azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi
Yüklə 4,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
Pakistan, Hindistan, Misir, İraq, Suriya, bir sıra Balkan ölkələri - Bolqarıstan, Rumıniya və s. kimi çox böyük ərazilərdə yaranmış və yayılmışdır… İndi dünyanın bir çox əlyazma mərkəzləri və kitabxanalarında Azərbaycanla bağlı yüzlərlə-minlərlə yazılı abidə mühafizə olunmaqdadır” [55, s.11-12]. İstər fütuhat dövründə əsir aparılan, istərsə də sonralar özü Ərəbistana köçən azərbaycanlı şairlər ərəb ədəbiyyatının inkişafına mühüm töhfələr vermişlər. Bu məvali şairlərin əsərləri Azərbaycan və ərəb ədəbi əlaqələri baxımından yüksək qiymətləndirilir [bax: 24, s.20-58]. Onların əsərlərinin Ərəbistanda tərtib edilmiş əlyazmalarını Azərbaycan kitabı hesab etmək ənənəsi geniş yayılmışdır. Ancaq bu özü də birtərəfli münasibət kimi qiymətləndirilə bilər. Mə- sələləri dəqiqləşdirmək üçün ilk baxışda aralarında heç bir fərq sezilməyən iki anlayışı fərqlən- dirmək zərurəti ortaya çıxır. Tədqiqatçılar ənənəvi olaraq “türk əlyazmaları”, “fars əlyazmaları” və “ərəb əlyazmaları” ifadələrini işlədərkən abidələrin bir sərvət kimi milli mənsubiyyətindən deyil, dilindən çıxış edirlər ki, burada da kataloqlaşdırma işinin ənənəsi və ümumiyyətlə qarşıya qoyulan məsələnin həllində işin asanlaşdırılması məqsədi öz təsirini göstərir. İkinci tərəfdən, məsələn, “Azərbaycan əlyazmaları” (başqa sözlə, “Azərbaycanın əlyazmaları”) ilə “Azərbaycan əlyazma kitabı” eyniləşdirilir. Zənnimizcə, son iki anlayışı bir-birindən fərqləndirmək mümkün- dür: 1) Azərbaycan(ın) əlyazmaları - Azərbaycan MEA Əlyazmalar İnstitutunda və respublikanın ayrı-ayrı muzeylərində mühafizə olunan və Azərbaycan xalqının və dövlətinin sərvəti sayılan yazılı mənbələrdir. Azərbaycan əlyazmaları Azərbaycan kitabı ilə yanaşı, başqa türk xalqlarının, ərəb və fars xalqlarının kitablarını da özündə ehtiva edir. Azərbaycanın kolleksiyasında olan bütün kitablar Azərbaycan əlyazmalarıdır, müxtəlif xalqların kitablarının Azərbaycan/ Bakı nüsxələridir. Müq. et: Əlişir Nəvainin əsərlərinin Bakı əlyazmaları / Bakı nüsxələri dedikdə vaxtilə həm Azərbaycanda, həm Orta Asiyada, həm İranda, həm Türkiyədə və s. köçürülmüş, ancaq bu gün Bakıda mühafizə edilən Nəvai əlyazmaları nəzərdə tutulur. 2) Azərbaycan kitabı - azərbaycanlılar tərəfindən yaradılan və ya azərbaycanlıların birbaşa fəal iştirakı ilə yaradılan kitablardır. Azərbaycan kitabı yalnız Azərbaycanda/Bakıda saxlanmır, onun ən gözəl nümunələri dünyanın müxtəlif kitab xəzinələrini bəzəyir. Drezdendə və Vatikanda saxlanılan “Kitabi-Dədə Qorqud” da, Tusinin Aya-Sofiyada saxlanılan avtoqraf əlyazması da, Xətib Təbrizinin Tunisdə saxlanılan avtoqraf nüsxəsi də Azərbaycan kitabıdır. “XII-XV əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatının İmadəddin Nəsimi, Marağalı Əvhədi, Əssar Təbrizi, Qasım Ənvar, Əşrəf Marağayi, Əfsəhəddin Hidayət kimi nümayəndələrinin də Avropada bir çox əlyazmaları aşkar edilmişdir. XIII əsr Azərbaycan şairi sayılan Əlinin “Qisseyi- Yusif ” adlı 1233-cü ildə tamamlanmış * əsərinin Avropada - Drezden, Berlin və Upsalada saxlanılan üç nüsxəsi vardır” [55, s.20]. Sadalanan bu əlyazmalar Avropa nüsxələridir, Drezden, Berlin və Upsala əlyazmalarıdır, yəni məhz saxlandığı yerlərin milli sərvətidir; ancaq bunlardan heç biri nə Drezdendə, nə Berlində, nə Upsalada (ümumiyyətlə Avropada) yazılmamışdır, ehtimal etmək olar ki, hamısı Azərbaycanda azərbaycanlılar tərəfindən hazırlanmışdır; deməli, bunlar Azərbaycan əlyazma kitabının Drezden, Berlin, Upsala və s. (Avropa) nüsxələridir. Eləcə də İbn Sinanın Bağdadda XII əsrdə köçürülmüş və Azərbaycan MEA Əlyazmalar İnstitutunda M-136 şifrəsi altında saxla- nılan “əl-Qanun fit-tibb” əsərinin əlyazması Azərbaycan / Bakı nüsxəsidir, lakin ərəb əlyazma kitabıdır; Əhməd Nədimin h.1139 / m.1727-ci ildə yazılmış M-62 şifrəli avtoqrafı, Jəlaləddin Ruminin h.1087 / m.1677-ci ildə köçürülmüş B-602 şifrəli məsnəvisi, Naminin XVIII əsrdə köçü- * Мараглыдыр ки, щямин ясярин Бакы ялйазмасынын мятниндя мцяллиф юз поемасыны щ.609-жу илдя тамамладыьыны нязмля эюстярмишдир ки, бу да м.1212-жи иля мцвафиг эялир. rülmüş M-2 şifrəli “Xosrov və Şirin” poeması Azərbaycan / Bakı nüsxələridir, lakin Türkiyə əlyazma kitablarıdır. Topqapı Sarayı Müqəddəs Əmanətlər Bölümündə Məhəmməd Peyğəm- bərin Übeyd bin Kə’bə diqtə edib “Kəzzab” ləqəbli yalançı peyğəmbər Müseyliməyə perqament üzərində yazdırdığı məktubu saxlanılır [191, s.16-17]. Bu məktub hazırda milli sərvət kimi Türkiyə, lakin mənşəyinə görə ərəb əlyazmasıdır. Digər tərəfdən, Əmirəlmöminin Əli ibn Əbu Talibin (çox ehtimal ki, gətirilmiş mənbə əsasında) h.1294/ m.1877-ci ildə Əbdülqəni əfəndi tərəfindən köçürülmüş M-473 şifrəli divanı, eləcə də həmin katibin XIX əsrdə köçürdüyü B-612 şifrəli “Məcməil-mütun” əlyazması Azər- baycan / Bakı nüsxələridir, həm də Azərbaycan əlyazma kitabıdır. Azərbaycan əlyazma kitabı bir qayda olaraq saray, məktəb, mədrəsə və came emalatxanalarında, məscidlərdə və fərdi yolla universal ixtisaslı sənətkarlar tərəfindən yaradılırdı ki, bu da kitabın bədii-texniki keyfiyyətlərini müəyyənləşdirirdi. Bu baxımdan Azər- baycan kitablarını iki qrupa bölmək olar: 1) saray kitabları - saray kitabxanalarında və emalatxanalarında yüksək bədii tərtibatla hazırlanmış kitablardır; 2) rəiyyət kitabları - xalq arasında, kitab emalatxanalarında, məktəb və mədrəsələrdə ha- zırlanmış, nəfisliyinə görə saray kitablarından geri qalan məhsullardır. Prof. J.V.Qəhrəmanov Azərbaycan əlyazma kitabını tərtibat baxımından üç yerə bölürdü: 1) adi kitablar; 2) orta səviyyədə tərtib olunmuş kitablar; 3) yüksək bədii tərtibatlı sənət abidələri. Adi və orta tərtibatlı kitablar daha böyük çoxluğu təşkil edir. Belə kitablar geniş kütlənin ehtiyacını vaxtında ödəmək üçün sürətlə köçürülür, xüsusilə mədrəsələrdə, məscidlərdə, ailələrdə, hətta bazar və kitab dükanlarında tələbələr, müəllimlər və mirzələr tərəfindən yaradılır və üzü köçürülür. Orta tərtibatlı kitablar adi kitablardan onunla fərqlənirdi ki, ilk vərəğində müəllifin və əsərin adı iri kalliqrafik xətlə, müxtəlif rənglərdə, bəzən də bir-birinə geydirilmiş hərflərlə yazılır, başlıqlar, yarımbaşlıqlar qırmızı mürəkkəb və qızılı rənglə ayrılır, üstündən rəngli xətlər çəkilir, mətn bir və ya bir neçə əlvan rənglərlə çərçivəyə salınır, sonunda mətn həndəsi fiqurlar (romb, üçbucaq və s.) arasına alınır, bəzən başda minarə, bitki şəkilləri çəkilirdi. Yüksək bədii tərtibatlı sənət əsərləri olan əlyazma kitabları isə çox mürəkkəb bir üsulla, bir neçə sənətkarın böyük çətin zəhməti hesabına yaranırdı. Bunun üçün ilkin şərt kağızın yüksək keyfiyyətli olması idi [27, c. 8, s.9]. O.F.Akimuşkinin yazdığına görə, ümumiyyətlə dünyada ərəb kitabının ən qədim nüsxəsi m.846-cı ildə köçürülmüş “Kitabil-əbniya”dır. 447-ci ilin şəvval ayında // 1056-cı ilin yanvarında Əbu Mənsur Müvəffəq əl-Hərəvinin şair və gələcək leksikoqraf Əli bin Əhməd əl-Əsədi ət-Tusi tərəfindən köçürülmüş “Kitabül-əbniya ən həqaiqil-ədviya” (“Əczaçılığın həqiqətləri haqqında əsaslar kitabı”) əlyazması hazırda dünyada məlum olan ən qədim fars müsəlman əlyazma kitabı sayılır” [bax: 76, s.11-13]. Ancaq həmin müəllifin abidənin milli mənsubiyyətinin mü- əyyənləşdirilməsində əsərin dilinin əsas götürülməsi prinsipinə riayət etdiyini xatırladıqda bu məlumatların dəqiqləşdirilməsinə ehtiyac olduğunu etiraf etmək lazım gəlir. Məsələn, tuslu Əli bin Əhməd əl-Əsədinin zatən azərbaycanlı olduğu dəqiqləşdirilərsə, onda əl-Hərəvinin göstə- rilən əlyazmasının Azərbaycan kitabı ola biləcəyi güman edilir. K.İ.Ç aykinin hələ 1934-cü ildə verdiyi məlumata görə, həmin Əli bin Əhməd əl-Əsədi ət- Tusi h.456-458/ m.1064-1066-cı illər ərzində Naxçıvanda vəzir Məhəmməd bin İsmail Hüsninin və onun qardaşı İbrahimin sifarişi ilə “Gerşaspnamə” adlı bir poema yazmış və onu buranın Yüklə 4,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|