Metodologiyasi

o ’tm ish im iz n in g taraqqiyotini ham da la n a z zu lin in g
sababiarini 
o‘rganadigan fandir».
Yuqorida n om lari kcltirilgan olim la r va tarixchilarn ing 
tarix 
va tarix fani, tarix ilm iy haqida keltirib oMgan fikrlaridan ham 
anglash m um kinki, Sharq, xususan 0 ‘rta Osiyoda ham qadim - 
dan tarix fani sohalariga e ’tibor kuchli boMgan va ayni vaqtda 
tarixnavislar faqatgina tarixiy jarayonlarni tavsiflash, m anbalarni 
tahlil etish kabilar bilan cheklanib qolm asdan tarix va tarix fani 
haqida, uni qanday yozish yoki tahlil qilish kerakligi kabi masala- 
lar yuzasidan ham o ‘zlarining falsafiy fikrlarini ko'rsatib oMgan- 
lar. Shulardan kelib chiqqan holda aytish m um kinki, Sharq ta- 
rixnavisligi bilan kengroq tanishar ekanm iz, unda ham tarixni 
yoritishda o'ziga xos tarzda shakllangan falsafiy yondashuvlarni 
yoki uslublarni kuzatishim iz m um kin.
Birinchidan, tarixni yoritishda tarixiy jarayonlarning eng av­
valo butun borliq bilan bogMagan holda yoritilishi. Ya’ni, ibtido
— yaralish — voqelik. Bu an ’ananing bugungi metodologik qa­
rashlar nuqtayi nazaridan ikki tom onlam a m azm unga egaligini 
payqash qiyin emas. Birinchi tom oni shundaki, bunda biror-bir 
tarixiy voqea yoki asar yaratilar ekan, avvalo olam ning paydo 
bo'lishi, insonning yaralishi va yoritilayotgan voqeagacha boMgan 
davr mobaynidagi asosiy ilohiy voqealar va jarayonlarning esla- 
tib o ‘tilishiga alohida e ’tibor berilgan va aksariyat tarixchilar bu 
an ’anaga rioya qilganlar. Bu yondashuvning ikkinchi tom oni Av- 
gustin qarashlari asosidagi ilohiy tarix falsafasini eslatsada, biroq 
aynan uni aks ettirm aydi. C hunki sharq tarixnavisligida tarixni 
ilohiy jarayonlarni aks ettirish bilan birga unga bogMangan holda 
davom ettirilsada, biroq tarixiy jarayonlarning o ‘zi aynan diniy 
nuqtayi nazardan em as, balki o'z holicha, ya’ni voqelikni yoritib 
beruvchi daliliy va manbaviy asoslarga tayangan holda yaratilgan- 
ligi bilan Avgustin qarashlaridan keskin farqlanadi. Bunda din 
tarixi va diniy tarix m asalalarining alohida yo‘nalish ekanligini 
ham unutm aslik lozim. E’tiborli tom oni shundaki, inson va ta-

---

« 
. 
~ 
1
,л 
o c iH o n i m u n A c o K a t l a r v a л ( 7 я г л K n o M in liV