Microsoft Word ìàíáà ëàò ëåê. doc
Yüklə 1,14 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 5.3.6. “TsZYu TAN ShU” VA ”S
İ N TAN ShU” “Tszyu Tan shu” (“Tan sulolasining eski tarixi”) imperator Jen-Tszun (1023- 1063-yy.)ning topshirig’i bilan 940-945 yillari ё zilgan. Ouyan Syu (1007-1072-yy.) va Sun Tsi (998-1061 yy.) 960-1279 yillari h’ukmronlik qilgan Sun (Janubiy va Shimoliy Xitoy) sulolasi tarixchilari1043- 1060-yillari shu sulolaning yangi tarixi “Cin Tan shu” (“Tan sulolasining yangi tarixi”) ё zganlar. Har ikkala asar h’am wziga xos afzalliklariga ega bwlib, malum darajada bir-birini twldiradi. XU111 asrda tarixchi Shen Bin-chjen h’ar ikkala tarixni bir-biriga bog’lab, unga “Sin tszyu Tan shu xechao” (“Tan sulolasining bir-biri bilan qwshilgan yangi h’amda eski tarixi”) deb nom qwydi. Asarda 618-907- yillar vlqealari ba ё n etilgan. “Cin Tan shu”da Wzbekiston janubi, Afg’oniston, Eron h’amda Sharqiy Turkiston h’aqida malumotlar uchraydi. 1958 yili kwp jildli “Sulolalar tarixi”ning 12 jildi sifatida Shayxayda chop etilgan. 5.4.Swg’d tilidagi manbalar Swg’d tilidagi manbalar asosan IV-X asrlarga oid bwlib, turli mazmundagi h’uquqiy h’ujjatlar – ah’dnomalar, nikoh’ h’aqidagi shartnomalar, oldi-sotti h’ujjatlari, tilxatlar, Swg’d, Shosh, Turk va Farg’ona h’ukmdorlari wrtasidagi ё zishmalar, xwjalikning kundalik faoliyatiga oid h’uddatlar, masalan, xarajatlar ё zilgan h’ujjat h’amda farmonlardan iborat. Bu h’ujjatlar Swg’di ё naning wzidan, Mug’ qaladan, Samarqandda Afrosi ё bdan, Qirg’iziston va Sharqiy Turkistonda topilgan. Bular orasida Mug’ qala xarobalaridan 1932 yili topilgan h’ujjatlar aloh’ida ah’amiyatga ega. Hujjatlar bah’orda Tojikistonning Varziminor (h’ozirgi Zah’matobod) tumaniga qarashli Xayrobod qishlog’ida shu tumanning sobiq birinchi rah’bari A.Pwlotiy tomonidan ochilgan. Huddatlar jami 79 ta bwlib, bulardan 74 tasi qadimgi swg’d, 1 dona arab, 3 tasi xitoy va yana biri turk tilidadir. Ular h’ar xil materialga – charmga, taxtaga va qog’ozga ё zilgan. Hujjatlar swg’d deh’qoni, katta er egasi, podshoh’i Devashtich (708-722-yy.) va yirik mansabdorlar-framandarning, shuningdek, Xoxsar h’amda Kshtut deh’qonlarining shaxsiy arxiviga tegishli bwlib, Swg’dning VIII asrning birinchi choragidagi iqtisodiy, si ё siy va madaniy h’a ё tini wrganishda muh’im manba rolini wynaydi. Mug’ qalasidan topilgan h’ujjatlar A.A.Freyman, A. V.Vasilev, İ .Yu.Krachkovskiy, M.N.Bogolyubov, V.A.Livshits, M. İ sh’oqov, U.N.Mansurov h’amda O. İ .Smirnovalar tarafidan chuqur wrganilgan. Mug’ qalasi h’ujjatlarining topilishi tarixi va ular h’aqidagi dastlabki malumotlar 1934 yili maxsus twplam shaklida (“Cogdiyskiy sbornik”, Leningrad, 43 1934) elon qilindi. Ayrim h’ujjatlarning tarjimasi İ .Yu.Krachkovskiy va A.A.Freyman tomonidan 30-yillari elon qilindi. Huquqiy h’ujjatlar va maktublar tarjimasi, zarur izoh’ va tadqiqotlar bilan (Sogdiyskie dokument ı s gor ı Mug. Chtenie, perevod, kommentariy. II chiqishi. 1962.) V.A.Lifshits tarafidan chop qilindi. 1961 va 1965 yillari Wzbekiston Fanlar Akademiyasi Tarix va arxeologiya instituti xodimlari ilmiy safar chog’ida Samarqandning Afrosi ё bida V-VI asrlarga oid saroy xarobalarini ochdilar. Saroy meh’monxonasining dkvorlari turli mazmundagi rasmlar bilan bezatilgan bwlib, ular orasida oq kiyim kiygan Chag’oni ё n elchisining surati h’am bor. Uning etagiga swg’d tilida wn olti satrdan iborat ishonch ё rlig’i ё zib qwyilgan edi. Bu ё zuvlar VII asr wrtalaridagi xalqaro munosabatlar tarixini wrganishda muh’im ah’amiyat kasb etadi. Samarqandda topilgan ё zuvlar IX asrga oid uch tilda swg’d, qadimgi turk va xitoy tilida ё zilgan turk xoqonining qabr toshidagi bitikdir. Bunday h’ujjatlar swg’diylarning Qozog’iston, Qirg’iziston h’amda Sharqiy Turkistondagi savdo koloniyadaridan h’am topilgan. Bular orasida ayniqsa A.Steyn (1862-1943) tarafidan 1907 yili Dunxuan (Xitoyning Gansu viloyatida) va Turfonda (Sharqiy Turkiston) topilgan h’ujjatlar, Talas dar ё sining wng soh’ilida, h’ozirgi Talas shah’ridan 7 km shimolda joydashgan Qulonsoy h’amda Teraksoy daralarija qoya toshlarga wyib bitilgan ё zuvdar aloh’ida etiborga molik. Bu ё zuvlar IV-XI asrlarda Swg’d koloniyalarining ijtimoiy ah’voli h’aqida, ayniqsa Wrta Osi ё va Uzoq Sharq mamlakatlari wrtasidagi savdo aloqalari va bunda swg’diylarning roli h’aqida qimmatli malumot beradi. Dunxuan va Xwtan h’ujjatlari A.Steyn, Talasdan topilgan ё zuvlar esa V.A.Kallaur, M.E.Masson, D.F.Vinnik, A.A.Asanaliev, K.Ashiraliev, U.Jumag’ulovlar tarafidan wrganilgan. Mamlakatimiz tarixi, xususan unda yashagan qadimiy xalqlar tarixini wrganishda, swg’d tilida ё zilgan “Xalqlar rwyxati” deb atalgan bir h’ujjat (VIII asr) wta muh’imdir. Unda Wrta Osi ё da yashagan 21 xalq va elatning nomi keltirilgan. Yüklə 1,14 Mb. Dostları ilə paylaş:
|